του κυβισμού, τον νεοκλασικό του 1920 ή τον πολιτικό ζωγράφο του 1940;
Η προσωπική του ζωή είναι εξίσου περίπλοκη. Ο πραγματικός Πικάσο είναι ο γυναικάς με τις αμέτρητες κατακτήσεις; Ο σκληρόκαρδος και «ηθικά ανάξιος» σύμφωνα με μια ερωμένη του; Ο πικρόχολος γέρος που αρνιόταν να δει τα παιδιά του; Ή ο χαρισματικός εραστής, αγαπητός σύζυγος και πιστός φίλος;
Για να καταλάβετε τον Πικάσο πρέπει να τον δείτε σαν ένα από τα κυβιστικά του πορτρέτα. Όπως εκεί βλέπετε και τις δυο πλευρές του προσώπου στο προφίλ, στον Πικάσο πρέπει να δείτε όλες τις όψεις μαζί. Δεν είναι εύκολο να έχετε πλήρη εικόνα του. Αλλά ποιος είπε ότι ο κυβισμός είναι εύκολος;
Ο Πικάσο βαπτίστηκε με το μεγαλοπρεπές (και μακρύ) όνομα Πάμπλο Ντιέγκο Χοσέ Φρανθίσκο ντε Πάουλα Χουάν Νεπομουσένο Μαρία ντε λος Ρεμέδιος Σιπριάνο ντε λα Σαντίσιμα Τρινιδάδ Κλίτο Ρουίς υ Πικάσο – αλλά ας μείνουμε στο Πάμπλο. Τον ανέθρεψαν γυναίκες: η ισχυρογνώμων μητέρα του, η γιαγιά του, τέσσερις θείες, δυο αδελφές και πολλές ξαδέλφες, που όλες τον παραχάιδευαν. Ο πατέρας του, Χοσέ Ρουίς, ήταν μέτριος καλλιτέχνης και έφορος τοπικού μουσείου. Δίδαξε στο γιο του σχέδιο και στα 12 του χρόνια ο Πάμπλο τον είχε ξεπεράσει σε τέτοιο βαθμό που παράτησε τα πινέλα και δεν ξαναζωγράφισε. Αργότερα, ο Πάμπλο υπέγραφε με το επώνυμο της μητέρας του, Πικάσο, πιθανός φόρος τιμής στην αρχέγονη δύναμή της.
Στα 13 του χρόνια, ο Πικάσο γράφτηκε σε Σχολή Καλών Τεχνών, σε μια τάξη για 20χρονους. Κατόπιν, αφού πέρασε από ακαδημίες στη Βαρκελώνη και τη Μαδρίτη, κατέληξε στο Παρίσι. Αδέκαρος χωρίς γνώση της γλώσσας έτρωγε λίγο κι έμενε σε άθλια διαμερίσματα με φίλους. Τελικά κατάφερε να αποκτήσει δικό του διαμέρισμα, που το μοιράστηκε με την ερωμένη του, Φερνάντ Ολιβιέ, και άφθονα σκυλιά, γατιά, ποντίκια κι έναν μικρό πίθηκο. (Λάτρευε τα ζώα αλλά δεν τα πολυπρόσεχε. Μόνα τους φρόντιζαν για τροφή: όταν μια γάτα έφερνε κανένα λουκάνικο, έτρωγαν όλοι.)
Για χρόνια, ο Πικάσο ζωγράφιζε σε βλοσυρούς τόνους μπλε, εξού και η λεγόμενη Μπλε Περίοδος, που την ακολούθησε η ελαφρώς φαιδρότερη Ροζ. Σιγά-σιγά οι γραμμές του έγιναν πιο έντονες κι άρχισε να χρησιμοποιεί απλά σχήματα, όπως ελλείψεις, τρίγωνα και κύκλους για να περιγράφει πράγματα και μορφές. Παράλληλα, γνώρισε την αφρικανική τέχνη και μαγεύτηκε από τις δυνατές μορφές και τις τολμηρές αφαιρέσεις στις μάσκες των τελετών. Οι δυο επιρροές -γεωμετρική αφαίρεση κι αφρικανικές μάσκες- συνυπάρχουν σ’ έναν επαναστατικό πίνακα του 1907: τις Δεσποινίδες της Αβινιόν, που πήρε το όνομά του από το μπορντέλο Αβινιόν της Βαρκελώνης.
Ο πίνακας δείχνει πέντε πόρνες να παρουσιάζονται στους πελάτες. Αποτελείται από σχήματα με τραχιά περιγράμματα. Ένα στήθος είναι μυτερό τρίγωνο κι ένα πόδι σαν δοκάρι που πετάγεται. Πολλά από τα πρόσωπα μοιάζουν με αφρικανικές μάσκες. Ακόμη και οι υποστηρικτές του Πικάσο έμειναν άναυδοι. Ο συλλέκτης Λήο Στάιν το βρήκε «διασκεδαστικό». Η αδελφή του Στάιν, Γκέρτρουντ, το θεώρησε «αληθινό κατακλυσμό». Κι ο έμπορος Αμπρόζ Βογιάρ το περιέγραψε ως «έργο τρελού». Ακόμη και τώρα, μετά από έναν αιώνα μοντερνισμού, ο πίνακας παραμένει προκλητικός. Ο Πικάσο αμφισβητεί όλη την παράδοση στην απεικόνιση του γυναικείου γυμνού. Εσκεμμένα ανακαλεί και διαλύει πρότυπα ομορφιάς.
Οι Δεσποινίδες έδειξαν το δρόμο για τη νέα περίοδο του Πικάσο. Το 1908, μαζί με το φίλο του Ζορζ Μπρακ, υπέβαλαν στο Σαλόν του φθινοπώρου πολλούς πίνακες που αγνοούσαν εντελώς την προοπτική, χωρίζοντας τα αντικείμενα σε πολλαπλές επίπεδες επιφάνειες. Ο Ανρί Ματίζ σχολίασε επιτιμητικά ότι οι πίνακες ήταν απλώς «μικροί κύβοι». Ο όρος έπιασε και γεννήθηκε ο κυβισμός.
Στον κυβισμό, τα πράγματα διασπώνται κι ανασυνθέτονται σε γεωμετρικές μορφές. Επειδή δεν δίνεται προνομιακή θέση σε μία σκοπιά, μπορεί να δείτε δυο όψεις ταυτόχρονα. Ο κυβισμός εξελίχτηκε στον πρώτο «-ισμό» της μοντέρνας τέχνης: άφθονοι καλλιτέχνες συζητούσαν έντονα για τους σκοπούς και τις προσεγγίσεις του και ο κυβισμός γέμισε κανόνες και θεωρίες άσχετες, σε μεγάλο βαθμό, με τον Πικάσο.
Τουλάχιστον τώρα έβγαζε αρκετά λεφτά για να βρει καλό διαμέρισμα, αν και παρέμεινε εξίσου ακατάστατος. Οι φίλοι του έβρισκαν τον καλλιτέχνη να ζει ανάμεσα σε τεράστιους όγκους χαρτιού, αποδείξεις, πίνακες, άδεια μπουκάλια και κομμάτια ψωμί, με στενά μονοπάτια να οδηγούν στο μπάνιο ή το καβαλέτο.
Η Φερνάντ έφυγε από τη βρομερή φωλιά τους κι ο Πικάσο άρχισε μια σχέση με τη Μαρσέλ Υμπέρ, που τη φώναζε Εύα. Με το ξέσπασμα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, ο καλλιτεχνικός του κύκλος διαλύθηκε και τα πράγματα έγιναν χειρότερα όταν η Εύα πέθανε από φυματίωση το 1916. Τον επόμενο χρόνο ο Πικάσο βρήκε διέξοδο σχεδιάζοντας σκηνικά και κοστούμια για τα Ρωσικά Μπαλέτα, οπότε κι ερωτεύτηκε τη Ρωσίδα χορεύτρια Όλγα Κόκλοβα. Παντρεύτηκαν το 1918.
Το τέλος του πολέμου και η εγκυμοσύνη της Όλγας (ο γιος τους Πάουλο γεννήθηκε το 1921) ξύπνησαν μέσα του την παράδοση. Άρχισε μια περίοδο νεοκλασικισμού, ζωγραφίζοντας σκηνές με μητέρες και παιδιά, καθώς και εικόνες της ελληνικής μυθολογίας. Όμως οι καβγάδες του με την Όλγα οδήγησαν σε χωρισμό το 1927, αν κι ο Πικάσο αρνήθηκε να δώσει διαζύγιο γιατί σύμφωνα με τον γαλλικό νόμο θα έπρεπε να μοιραστούν τη σημαντική πλέον περιουσία του.
Άρχισε όμως σχέση με μια γαλλίδα ονόματι Μαρί-Τερέζ Βαλτέρ, με την οποία έκανε μια κόρη, τη Μάια. Όμως το 1936 έμπλεξε και με μια ταλαντούχα φωτογράφο, την Ντόρα Μάαρ. Την πρωτοείδε στο καφενείο Ντε Μαγκό να βγάζει τα γάντια της να βάζει το χέρι της στο τραπέζι και να μπήγει ένα αιχμηρό μαχαίρι ανάμεσα στα δάχτυλά της. Όταν αστόχησε, το αίμα ξεπήδησε στον αέρα. Ο Πικάσο μαγεύτηκε.
Ο Πικάσο είχε υποστηρίξει τη δημιουργία της Ισπανικής Δημοκρατίας το 1931 κι απελπίστηκε από τον Εμφύλιο το 1936, ιδίως όταν οι δυνάμεις των εθνικιστών πολιόρκησαν τη γενέτειρά του, τη Μάλαγα. Τον Απρίλιο του 1937, το ανυπεράσπιστο χωριό της Γκουέρνικα χτυπήθηκε από πολλαπλούς βομβαρδισμούς της γερμανικής αεροπορίας Λουφτβάφε. Δυστυχώς σήμερα 1.600 απώλειες δεν μοιάζουν πολλές αλλά το 1937 το σοκ ήταν τεράστιο. Ο Πικάσο ένιωσε ότι έμπαινε σε μια μάχη καλού και κακού. Του είχε ζητηθεί να ζωγραφίσει μια μεγάλη τοιχογραφία για την ισπανική πτέρυγα της παρισινής Διεθνούς Έκθεσης κι αποφάσισε να δείξει τη φρίκη του βομβαρδισμού.
Το αποτέλεσμα είναι ο τεράστιος πίνακας Γκουέρνικα (3,5 χ 7,8 μ.). Ζωγραφισμένος σε μαύρο, λευκό και γκρίζο ο πίνακας ανακαλεί εσκεμμένα φωτογραφίες εφημερίδων κι έχει χαρακτήρα ντοκουμέντου. Κυκλωμένοc από γυναίκες που θρηνούν, ένας στρατιώτης κείται στο έδαφος σαν θρυμματισμένο άγαλμα. Ένα πληγωμένο άλογο ουρλιάζει κι ένας απειλητικός ταύρος προχωρεί εξ αριστερών. Πάνω απ’ όλα ένας ηλεκτρικός γλόμπος λάμπει σαν οφθαλμός που «τα πάντα ορά». Δυο πινελιές ελπίδας είναι ένα κερί που κρατά μια γυναίκα κι ένα μικρό λουλούδι που φυτρώνει πλάι στον πεσμένο στρατιώτη. Με την Γκουέρνικα, ο Πικάσο έγινε συνεχιστής της κληρονομιάς του Γκόγια, χρησιμοποιώντας τις τεχνικές του μοντερνισμού για να ζωγραφίσει την αλήθεια του ανθρώπινου μαρτυρίου.
Αισθανόταν ότι αποστολή του ήταν να πολεμήσει τις δυνάμεις του κακού με την τέχνη του κι έτσι, όταν ο γερμανικός στρατός πέρασε τη γραμμή Μαζινό κι εισέβαλαν στη Γαλλία, ο Πικάσο διέτρεξε κίνδυνο. Είχε πάρει θέση κατά του φασισμού, το έργο του είχε θεωρηθεί «παρακμιακό» κι υπήρχαν υποψίες (ανακριβείς, αλλά δεν είχε σημασία) ότι ήταν εβραίος. Η πρώτη του αντίδραση ήταν να πάει στην ακτή του Ατλαντικού με σκοπό να φύγει για την Αγγλία, τις ΗΠΑ ή τη Νότιο Αμερική. Όμως τελικά επέστρεψε στο Παρίσι — η πιο θαρραλέα απόφαση της ζωής του.
Υπέμεινε μία ατελείωτη παρέλαση Γερμανών επισήμων από το ατελιέ του. Εξέταζαν εξονυχιστικά τα χαρτιά του και τον ρωτούσαν για εβραίους καλλιτέχνες. Ο Πικάσο απλώς χαμογελούσε και τους έδινε καρτ-ποστάλ με την Γκουέρνικα. Λέγεται ότι κάποτε ο Γερμανός πρέσβης πήρε μια κάρτα και ρώτησε χλευαστικά: «Εσείς το κάνατε αυτό, μεσιέ Πικασό;» «όχι», είπε ο Πικάσο, «εσείς το κάνατε». Αν κι οι περισσότεροι βιογράφοι θεωρούν ότι η ιστορία δεν στέκει, εύκολα φανταζόμαστε τον θρασύ καλλιτέχνη να παίρνει τέτοια τολμηρή στάση.
Ο Πικάσο επέζησε της Κατοχής και η απελευθέρωση του Παρισιού σήμανε την αρχή μιας περιόδου εξαιρετικής φήμης. Έγινε ο διασημότερος των καλλιτεχνών και κάποιοι κριτικοί θεωρούν ότι το έργο του υπέφερε απ’ αυτό. Το όψιμο ύφος του ποικίλλει: έκανε πολιτικά έργα σαν την Γκουέρνκα, πίνακες με κυβιστικές επιρροές και πολύχρωμα τοπία που σχεδόν θυμίζουν Ματίς. Ένα από τα πιο περίφημα όψιμα έργα του είναι Η Κατσίκα, ένα μπρούντζινο γλυπτό που αναπαριστά μια κατσίκα έγκυο. Ενσωματώνοντας πεταμένα υλικά όπως χαρτόνι, γύψο, σπασμένα φλιτζάνια κι ένα φθαρμένο καλάθι για κοιλιά, το έργο είναι διασκεδαστικό, με την κατσίκα να μοιάζει παράλογη όσο και τολμηρή. Η προσωπική του ζωή παρέμεινε περίπλοκη. Περί το 1944 άρχισε μια μακρά σχέση με τη Φρανσουάζ Ζιλό, με την οποία έκανε δυο παιδιά, τους Κλοντ και Παλόμα. Εκείνη όμως, ενοχλημένη από τις απιστίες του, τον άφησε το 1953. Η επόμενη μεγάλη του σχέση ήταν με τη Ζακλίν Ροκ, που τη γνώρισε όταν εκείνη ήταν 27 ετών κι εκείνος 72. Παντρεύτηκαν το 1961, ένα χρόνο μετά το θάνατο της Όλγας. Η Ζακλίν λάτρευε τον άντρα της -της άρεσε να του φιλά τα χέρια και τον αποκαλούσε «Ήλιο»- ενώ τα παιδιά κι οι φίλοι του παραπονιόντουσαν ότι τον είχε αποκλείσει απ’αυτούς. Η αλήθεια είναι ότι διαφύλασσε την ιδιωτική του ζωή, ιδίως αφότου η Ζιλό εξέδωσε ένα διόλου κολακευτικό βιβλίο γι’ αυτόν.
Ο Πικάσο παρέμεινε εξαιρετικά υγιής και ενεργός μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Πέθανε από ανακοπή τον Απρίλιο του 1973. Ο όγκος του έργου του ήταν απίστευτος: περίπου 1.900 πίνακες, 3.200 κεραμικά, 7.000 σχέδια, 1.200 γλυπτά και 30.000 χαρακτικά. Επίσης εκπληκτική είναι η επιρροή του, εξίσου βαθιά με του Μικελάντζελο, 4 αιώνες νωρίτερα. Κάθε καλλιτέχνης έκτοτε αναγνωρίζει το έργο του, είτε για να το εξελίξει είτε για να το απορρίψει. Όποια άποψη κι αν έχετε για τον Πικάσο, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι μετά απ’ αυτόν η δυτική τέχνη δεν ήταν η ίδια.
Ο Πικάσο έζησε θυελλωδώς, προκαλώντας μεγάλες αναστατώσεις. Η Ντόρα Μάαρ έπαθε νευρική κρίση όταν την άφησε για τη Φρανσουάζ Ζιλό. Ο Πάουλο, πρωτότοκος γιος και συνονόματός του, δεν βρήκε άλλη δουλειά από οδηγός του πατέρα του και κατέληξε αλκοολικός. Τα παιδιά της Ζιλό, Κλοντ και Παλόμα, αποκλείστηκαν απ’ τη ζωή του πατέρα τους μετά το βιβλίο της μητέρας τους. Η τελευταία του σύζυγος, Ζακλίν, τα απέκλεισε ακόμη κι απ’ την κηδεία του. Η απόγνωση δεν τέλειωσε με το θάνατό του. Η Μαρί–Τερέζ Βαλτέρ κρεμάστηκε κι η Ζακλίν Ροκ Πικάσο αυτοπυροβολήθηκε. Ακόμη κι η επόμενη γενιά επηρεάστηκε: η κόρη του Πάουλο, Μαρίνα, έγραψε ένα βιβλίο όπου κατηγορούσε τον παππού της για την άθλια παιδική της ηλικία κι ο αδελφός της Παμπλίτο αυτοκτόνησε πίνοντας υπεροξείδιο του αζώτου. Η Ντόρα Μάαρ ίσως είχε κάποιο δίκιο όταν είπε στον Πικάσο: «Ως καλλιτέχνης μπορεί να είσαι σπουδαίος, αλλά από την σκοπιά της ηθικής είσαι ανάξιος».
Η ΜΥΣΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ
ELIZABETH LUNDAY
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΙΩΡΑ
Εικόνα: https://variety.com/2017/tv/news/pablo-picasso-genius-season-2-national-geographic-channel-1202474189/