διότι αυτόν δίδαξε ο μεγάλος φιλόσοφος, και διαμόρφωσε ως μελλοντικό ηγεμόνα. Τα συμπεράσματά μας κατά συνέπεια θα προέλθουν από την συνεξέταση του τι δίδαξε ο δάσκαλος και τι έπραξε ο μαθητής.
Η γνώση της γεωγραφίας και η ικανότητα εκμετάλλευσης των εδαφικών χαρακτηριστικών συνιστούν προϋπόθεσες για την ικανότητα σύλληψης και ανάπτυξης στρατηγικής, καθώς και ουσιώδες στοιχείο μιας επιτυχημένης σχεδίασης στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι περί την γεωγραφία γνώσεις του Αλεξάνδρου, τις οποίες διδάχθηκε από τον Αριστοτέλη, ήταν προδήλως ευρύτατες και προέρχονταν από τις μελέτες του δασκάλου του και τις γνώσεις που εκείνος είχε αποκτήσει.
Η εικόνα του κόσμου που είχε ο Αριστοτέλης, όπως αναφέρεται στα Μετεωρολογικά του, περιλάμβανε την περιοχή, κατά μεν το μήκος από τις Στήλες του Ηρακλέους μέχρι την Ινδία, κατά δε το πλάτος από την Αιθιοπία μέχρι την Μαιώτιδα λίμνη, η οποία συμπίπτει με την σημερινή Αζοφική θάλασσα. Από την σχετική παράγραφο φαίνεται η βάση των γνώσεων του Αριστοτέλη για τα χωρικά μεγέθη, και ειδικά η αναφορά του ότι ο λόγος του μήκους προς το πλάτος της Οικουμένης υπερβαίνει το πέντε προς τρία.
Ο Αριστοτέλης δίδαξε στον Αλέξανδρο, χρησιμοποιώντας προφανώς τους χάρτες της εποχής, ότι η γη αποτελείται από τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Λιβύη και Ασία) και γύρω της εκτείνεται η απέραντη θάλασσα, ο Ωκεανός. Η εικόνα που είχε ο φιλόσοφος για την Οικουμένη καθοδηγούσε τον Αλέξανδρο ο οποίος επεδίωκε την κατάκτησή της. Έχοντας κατά νουν αυτήν την εικόνα της Οικουμένης, ο Αλέξανδρος συνάντησε ερήμους στο νότο της Αιγύπτου, μέχρι την Αιθιοπία, στο Ιράν, στο Τουρκεστάν, στο Αφγανιστάν, έφτασε στα κράσπεδα των Ιμαλαϊων αναζητώντας τη «Μεγάλη Θάλασσα».
Το εξαιρετικό εγχείρημα του περίπλου της Αραβικής θάλασσας από τον στόλο του, δείχνει ότι κατείχε γεωγραφικές γνώσεις αλλά και αντίληψη του χώρου και των χαρακτηριστικών του εδάφους και των δυνατοτήτων που προσέφεραν. Αυτοί βεβαίως οι σχεδιασμοί, πέραν της διάνοιας, βασίζονταν σε γνώσεις.
Επίσης στα Μετεωρολογικά, ο Αριστοτέλης περιλαμβάνει πλήθος πληροφοριών για τη μορφή της γης, τους πόλους, το γεωγραφικό μήκος και πλάτος, την ένταση και την φορά των ανέμων, την ατμόσφαιρα, τις μεταβολές της θερμοκρασίας, τη ναυσιπλοΐα, τους αστερισμούς, τους κομήτες, τα καιρικά φαινόμενα και πολλά άλλα, τα οποία προφανέστατα αποτέλεσαν αντικείμενο διδασκαλίας προς τον Αλέξανδρο και τους συμμαθητές του. Ένας πλούτος γνώσεων που αναμφισβήτητα συμβάλλουν στην κατανόηση της πραγματικότητας, στη σχεδίαση των κινήσεων στρατιωτικών σχηματισμών και της ναυσιπλοΐας, και στην ορθότερη λήψη αποφάσεων από έναν ηγέτη.
Η Γεωγραφία έχει ως κύριο αντικείμενο τον «χώρο», που, μαζί με τον χρόνο και τη μάζα, δηλαδή την διατιθέμενη δύναμη, αποτελούν κύρια στοιχεία της στρατηγικής. Ο χώρος όμως έχει διαστάσεις, και άρα η ικανότητα γεωμετρικής αντίληψης και σύλληψής του είναι σημαντική για τη στρατηγική εκτίμηση, ανάλυση, σχεδίαση και τη λήψη αποφάσεων.
Η Γεωμετρία αποτελούσε απαραίτητο αντικείμενο διδασκαλίας εκ μέρους του Αριστοτέλη, όπως άλλωστε παλαιότερα εκ μέρους του Πλάτωνος, ο οποίος στην Πολιτεία του διατυπώνει την άποψη ότι ένας στρατηγός είναι περισσότερο ή λιγότερο ικανός ανάλογα με το εάν είναι γεωμέτρης. «Πρός γάρ τάς στρατοπεδεύσεις καί καταλήψεις χωρίων καί συναγωγάς καί ἐκτάσεις στρατιᾶς καί ὅσα δή ἄλλα σχηματίζουσι τά στρατόπεδα ἐν αὐταῖς τε ταῖς μάχαις καὶ πορείαις διαφέροι ἂν αὐτοίς αὑτοῦ γεωμετρικός τε καί μή ὤν.» (Ζ’ – 526).
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τη γεωμετρία πρότυπο για τις άλλες επιστήμες. Η γεωμετρία αποτελεί τη βάση της στρατηγικής. Περιττό ίσως να θυμίσουμε εδώ τα περί γεωμετρίας στη στρατηγική στα οποία αναφέρονται και σημαντικοί στρατηγιστές. Εμφανής, επίσης, και ο επηρεασμός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που διαπιστώνεται από τη μελέτη των κινήσεών του και των στρατηγικών επιλογών του στη διάρκεια της εκστρατείας του.
Όλα αυτά, αναδεικνύουν μία συγκροτημένη στρατιωτική προσωπικότητα, με πλούσια σφαιρική μόρφωση, και ικανότητα στρατηγικής σκέψης, στην οποία εμπεριέχονταν ασφαλώς στοιχεία γεωγραφίας, γεωμετρίας, κοσμολογίας, και γενικότερης γνώσης του φυσικού κόσμου, στοιχεία τα οποία δίδαξε ο Αριστοτέλης και τα οποία βρήκαν πρόσφορο έδαφος σε έναν προικισμένο νέο όπως ήταν ο Αλέξανδρος.
Στα Φυσικά περιλαμβάνεται και η θεωρία περί των «τεσσάρων αιτίων» της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη, ήτοι: το υλικό, το μορφικό, το ποιητικό, και το τελικό. Πρόκειται για ένα αναλυτικό εργαλείο που αναφέρεται στα τέσσερα αίτια που αποτελούν τις απαντήσεις σε τέσσερα ερωτήματα που μπορούν να τεθούν σχετικά με τις μεταβολές που αντιλαμβανόμαστε στον κόσμο.
Σύγχρονοι μελετητές, που ασχολούνται με την στρατιωτική ιστορία και την στρατηγική, όπως ο Archer Jones, χρησιμοποιούν το αναλυτικό εργαλείο των «τεσσάρων αιτίων» του Αριστοτέλη, υποστηρίζοντας ότι στη στρατηγική:
την ύλη αποτελούν οι ένοπλες δυνάμεις,
τη μορφή συνιστούν το στρατηγικό και τακτικό δόγμα, η περιοχή βάσης και άλλες ρυθμίσεις διοικητικής μέριμνας,
η επιδεξιότητα (ενέργεια) αναφέρεται στη στρατιωτική οργάνωση,
ο σκοπός είναι ο αντικειμενικός σκοπός της μάχης, της εκστρατείας ή του πολέμου.
Ένα τέτοιο αναλυτικό εργαλείο θα ήταν σίγουρα χρήσιμο σε έναν στρατιωτικό ηγέτη, για την ανάλυση και την εκτίμηση της κατάστασης, την επιχειρησιακή οργάνωση και τη λήψη αποφάσεων.
Αυτός ο πλούτος των γνώσεων γεωγραφίας, φυσικής, μαθηματικών, κοσμολογίας που περιέχεται στο έργο του Αριστοτέλη, σε συνδυασμό και με τις γνώσεις άλλων επιστημονικών πεδίων – της λογικής, της πολιτικής, της ρητορικής, των ηθικών και διανοητικών αρετών και άλλων που δίδαξε ο μεγάλος φιλόσοφος, αποτελούν σίγουρα τη βάση για την διαμόρφωση ενός ηγέτη και την ανάπτυξη της ικανότητας στρατηγικής σκέψης.
Δρ Ιωάννης Παρίσης
(Εισήγηση στην Ημερίδα “Ο Αριστοτέλης ως θεμελιωτής των Φυσικών Επιστημών” που οργανώθηκε στις 25/1/2017, από τον New York College και την Ένωση Ελλήνων Φυσικών)