100 χρόνια σουρεαλισμός: Το κίνημα που σάρωσε την τέχνη και τον κόσμο

Το Παρίσι δεν θα μπορούσε παρά να γιορτάσει τα 100 χρόνια σουρεαλισμού με μια μεγάλη έκθεση. Η πόλη και τα πρόσωπα –άλλα διάσημα, άλλα παραμελημένα ή υποτιμημένα– τα οποία γέννησαν το κίνημα που επηρεάζει μέχρι σήμερα τον κόσμο της τέχνης και πρωταγωνίστησαν στα 40 και κάτι χρόνια του εξαιρετικού δημιουργικού του αναβρασμού, ως την επίσημη διάλυσή του το 1969, παρουσιάζονται στην έκθεση «Σουρεαλισμός», η οποία γιορτάζει την επέτειο του κινήματος που γεννήθηκε το 1924 με τη δημοσίευση του ιδρυτικού Μανιφέστου του Αντρέ Μπρετόν και η οποία θα διαρκέσει από τις 4 Σεπτεμβρίου 2024 ως τις 13 Ιανουαρίου 2025.

Τόσο χρονολογικά όσο και θεματικά, το ταξίδι χαρακτηρίζεται από 14 κεφάλαια που παραπέμπουν στις λογοτεχνικές προσωπικότητες που ενέπνευσαν το κίνημα, όπως οι Λοτρεαμόν, Λιούις Κάρολ, Ντε Σαντ κ.ά., και στις ποιητικές αρχές που δομούν τη φαντασία των καλλιτεχνών.

Συνδυάζοντας πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, ταινίες, φωτογραφίες και λογοτεχνικά ντοκουμέντα, η έκθεση παρουσιάζει τα έργα των εμβληματικών καλλιτεχνών του κινήματος Σαλβαντόρ Νταλί, Ρενέ Μαγκρίτ, Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Μαξ Ερνστ, Χοάν Μιρό αλλά και των σουρεαλιστριών, συμπεριλαμβανομένων των Λεονόρα Κάρινγκτον, Άιθελ Κολχούν, Ντόρα Μάαρ.

Το πρωτότυπο χειρόγραφο του Μανιφέστου, ένα εξαιρετικό δάνειο από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, πρωταγωνιστεί. Μια προβολή πολυμέσων συνοδεύει την ανακάλυψη αυτού του μοναδικού εγγράφου, ρίχνοντας φως στη γένεση και στο νόημά του.

Το Μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν γράφτηκε το 1924. Το κείμενο αυτό αποτελεί την ιδρυτική πράξη του κινήματος του σουρεαλισμού και σημάδεψε την ιστορία της τέχνης, της λογοτεχνίας και των ιδεών στη νεότερη εποχή. Ήταν μόνο 21 σελίδες και είχε δημοσιευτεί στις 15 Οκτωβρίου 1924, σε έναν τόμο μαζί με τη συλλογή του «Poisson Soluble».

Η συλλογική περιπέτεια και η φιλοσοφία του σουρεαλισμού, που τυπικά κράτησε 40 χρόνια, δεν τέλειωσε ποτέ. Τα 100 χρόνια του σουρεαλισμού είναι η σημαντικότερη επέτειος του 2024 για τον χώρο των τεχνών, της λογοτεχνίας αλλά και των δικαιωμάτων. Οι σελίδες του Μανιφέστου δημιούργησαν ένα παλιρροϊκό κύμα ελευθερίας που απλώθηκε σε όλον τον κόσμο και σε πολλές μορφές δημιουργίας, πέρα από τη λογοτεχνία, στις πλαστικές τέχνες, στη φωτογραφία, στον κινηματογράφο.

Τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, υπήρχαν ακόμη νέοι σουρεαλιστές που αναδύονταν, οι οποίοι παρήγαγαν τέχνη εξίσου εξαιρετική με εκείνη της δεκαετίας του 1920. Ακόμη και μετά το 1969, υπήρχαν καλλιτέχνες που, πιστοί στο κίνημα, επέμεναν ότι έκαναν σουρεαλιστικά έργα, παρά τον θάνατο του ιδρυτή του, Αντρέ Μπρετόν. Ο σουρεαλισμός ήταν πάντα μεγαλύτερος από ένα άτομο.

Η έκθεση στο κέντρο Πομπιντού οργανώνεται σε έναν σπειροειδή λαβύρινθο που απηχεί τη σκηνοθεσία της διεθνούς έκθεσης σουρεαλισμού το 1947 στην Galerie Maeght στο Παρίσι από τον Marcel Duchamp. Ο Duchamp έδωσε στην έκθεση του 1947 τη μορφή ενός λαβύρινθου, με έμπνευση από την ελληνική λέξη λάβρυς, ένα είδος διπλού πέλεκυ, ως τόπο όπου συμφιλιώνονται τα αντίθετα. Ως τόπος ο λαβύρινθος περικλείει ένα μυστικό με τη μορφή του Μινώταυρου: ένα διπλό ον, μισό άνθρωπος, μισό ζώο. Μέσα στον λαβύρινθο, «η ζωή και ο θάνατος, πραγματικός και φανταστικός, παρελθόν και μέλλον, μεταδοτικό και μη μεταδοτικό, υψηλό και χαμηλό, παύουν να εκλαμβάνονται ως αντιφάσεις», γράφει ο Μπρετόν. Είναι λοιπόν κατανοητό ότι ο λαβύρινθος έγινε το έμβλημα του σουρεαλισμού, αγκαλιάζοντας τη συμφιλίωση των αντιθέτων.

Η έκθεση προτρέπει τους επισκέπτες να αφήσουν στην πόρτα όλες τις ξεκάθαρες ιδέες που υπαγορεύονται από τη λογική. Ανάμεσα σε αυτούς τους τοίχους, η φύση «κατατρώει την πρόοδο», η νύχτα σμίγει με τη μέρα, το όνειρο σμίγει με την πραγματικότητα. Οι επισκέπτες μπαίνουν σε αυτή μέσα από μια τερατώδη γλυπτή πύλη που θυμίζει την είσοδο του παλιού Cabaret de l'Enfer (Καμπαρέ της Κόλασης), λίγα βήματα μακριά από το στούντιο του Μπρετόν στη Rue Fontaine. Μέσα στη σπείρα οι άνθρωποι θα φαίνονται να εξαφανίζονται σε έναν διάδρομο, για να βγουν σε έναν κεντρικό κόμβο όπου θα εκτίθεται το χειρόγραφο του Μπρετόν.

Η έκθεση δίνει την ευκαιρία σε πολλούς να δουν αυτό το χειρόγραφο. Όταν το διαβάζει κάποιος σήμερα καταλαβαίνει πόσο επίκαιρο είναι. Μάλιστα, η επιμελητική ομάδα κατάφερε να δημιουργήσει μέσω ΑΙ μια ηχογράφηση του συγγραφέα να το διαβάζει δυνατά. Εξηγώντας τον μηχανισμό της αυτόματης γραφής, ο Μπρετόν γράφει:

«Συγκεντρωθείτε σ' αυτό που έχετε να γράψετε, αφού εγκατασταθείτε σ' ένα μέρος όσο το δυνατόν ευνοϊκότερο γι' αυτό τον σκοπό. Περάστε στην πιο παθητική ή την πιο δεκτική κατάσταση που σας είναι δυνατόν. Αφαιρέστε το μυαλό σας, τα ταλέντα σας, κι όλων των άλλων. Πείτε στον εαυτό σας ότι η λογοτεχνία είναι ένας από τους πιο θλιβερούς δρόμους που οδηγούν παντού. Γράψτε γρήγορα χωρίς προσχεδιασμένο θέμα, αρκετά γρήγορα ώστε να μη συγκρατήσετε και να μη βρεθείτε στον πειρασμό να ξαναδιαβάσετε αυτά που έχετε γράψει. Η πρώτη φράση θα έρθει τελείως μόνη, αφού αληθεύει πως κάθε δευτερόλεπτο υπάρχει στη συνειδητή σκέψη μας μια παράξενη φράση που δεν επιδιώκει παρά να εξωτερικευτεί. Είναι αρκετά δύσκολο να εκφρασθείτε στην περίπτωση της επόμενης φράσης· αναμφίβολα μετέχει συγχρόνως στη συνειδητή μας δραστηριότητα και στην άλλη, αν παραδεχθούμε ότι το να έχουμε γράψει την πρώτη φράση δικαιολογεί ένα minimum σύλληψης. Λίγο πρέπει να σας ενδιαφέρει εξάλλου· σ' αυτό εδρεύει, κατά το μεγαλύτερο μέρος, το ενδιαφέρον του σουρεαλιστικού παιχνιδιού. Η στίξη πάντοτε αναχαιτίζει την απόλυτη συνέχεια της ροής που μας απασχολεί, παρότι φαίνεται εξίσου απαραίτητη με τη διανομή των κόμβων σε μια παλλόμενη χορδή. Συνεχίστε όσο σας κάνει ευχαρίστηση. Εμπιστευθείτε τον ανεξάντλητο χαρακτήρα του ψίθυρου. Αν η σιωπή απειλεί να εγκατασταθεί, μόλις έχετε διαπράξει ένα σφάλμα· ένα σφάλμα, θα μπορούσαμε να πούμε, από απροσεξία, διακόψτε χωρίς δισταγμό με μια άδεια γραμμή. Μετά τη λέξη που η προέλευσή της σας φαίνεται ύποπτη, βάλτε ένα οποιοδήποτε γράμμα, λ, π.χ., πάντα το γράμμα λ, και διορθώστε την αυθαιρεσία βάζοντας αυτό το γράμμα για αρχικό στη λέξη που θ' ακολουθήσει.

 Ernst, L'ange du foyer (Le Triomphe du surréalisme), 1937. hors Collection, © Adagp, Paris.

Ο ποιητικός σουρεαλισμός, στον οποίο αφιερώνω τη μελέτη, ασχολήθηκε μέχρι τώρα στο να αποκαταστήσει στην απόλυτη αλήθεια του τον διάλογο, απαλλάσσοντας τους δυο διαλεγόμενους από τις υποχρεώσεις της ευγένειας. Καθένας απ' τους δυο απλώς ακολουθεί τον μονόλογό του, δίχως να επιδιώκει μια ιδιαίτερη διαλεκτική ευχαρίστηση ή επιβολή στο σύντροφό του. Οι θέσεις που κρατεί δεν έχουν, όπως συνήθως, για σκοπό την ανάπτυξη μιας πραγματείας, είναι κατά το δυνατόν αμόλυντες. Όσο δε έχει σχέση με την απάντηση που εγκαλούν, είναι, κατ' αρχήν ολοκληρωτικά αδιάφορη προς τον εγωισμό αυτού που έχει μιλήσει. Οι λέξεις, οι εικόνες δεν προσφέρονται παρά σαν αφετηρίες στο μυαλό εκείνου που ακούει. Μ' αυτό τον τρόπο πρέπει να αντιμετωπισθούν, στα "Μαγνητικά πεδία" (Champs magnetiques), το πρώτο καθαρά σουρεαλιστικό έργο, οι σελίδες με τον τίτλο Φράγματα (Barriers), στις οποίες ο Soupault κι εγώ δείχνουμε αυτούς τους αμερόληπτους συνομιλητές.

Ο σουρεαλισμός δεν επιτρέπει σ' εκείνους που επιδίδονται σ' αυτόν να παραιτηθούν όταν τους ευχαριστεί. Τα πάντα οδηγούν στην πίστη ότι επενεργεί στο μυαλό με τον τρόπο των ναρκωτικών: όπως κι αυτά, δημιουργεί μια ορισμένη κατάσταση ανάγκης και μπορεί να ωθήσει τον άνθρωπο σε τρομερές εξεγέρσεις. Είναι ακόμη, αν θέλετε, ένας αρκετά τεχνητός παράδεισος κι η γεύση που αποκομίζει κανείς πηγάζει από την κριτική του Baudelaire καθώς και άλλων. Ακόμη, η ανάλυση των μυστηριωδών επιπτώσεων και των ξεχωριστών απολαύσεων που μπορεί να προκαλέσει –από πολλές πλευρές ο σουρεαλισμός παρουσιάζεται σαν ένα καινούριο βίτσιο που δεν πρέπει να είναι ίδιο ορισμένων ανθρώπων· μπορεί σαν το χασίς, να ικανοποιήσει όλους τους λεπτεπίλεπτους– μια τέτοια ανάλυση δεν επιτρέπεται να παραλειφθεί σ' αυτή τη μελέτη. (André Breton, Μανιφέστα του σουρρεαλισμού, μτφρ.: Ελένη Μοσχονά, Αθήνα, εκδ. Δωδώνη, 1972).

Καλλιτέχνες που δραστηριοποιήθηκαν στις τάξεις του υπερρεαλιστικού κινήματος στις αρχές του:

Λουί Αραγκόν
Αντονέν Αρτώ
Ζωρζ Μπατάιγ
Αντρέ Μπρετόν
Τζόρτζιο ντε Κίρικο
Ρενέ Κρεβέλ
Σαλβαντόρ Νταλί
Πωλ Ελυάρ
Μαξ Ερνστ
Μαρκ Σαγκάλ
Βαλεντίν Ουγκό
Αλμπέρτο Τζιακομέτι
Ρενέ Μαγκρίτ
Χουάν Μιρό
Μερέ Όπενχαϊμ
Μαν Ραίη
Υβ Τανγκύ
Λουίς Μπουνιουέλ

Έλληνες

Ανδρέας Εμπειρίκος
Νικόλαος Κάλας
Νίκος Εγγονόπουλος
Οδυσσέας Ελύτης
Νίκος Γκάτσος
Μάτση Χατζηλαζάρου
Μίλτος Σαχτούρης
Έκτωρ Κακναβάτος
Νάνος Βαλαωρίτης
Δημήτρης Παπαδίτσας
Επαμεινώνδας Χ. Γονατάς
Αλέξανδρος Σχινάς
Μαντώ Αραβαντινού
Γιώργος Β. Μακρής
Τάσος Δενέγρης
Πάνος Κουτρουμπούσης
Εύα Μυλωνά
Δημήτρης Πουλικάκος
Νίκος Σταμπάκης

Αριστουργήματα από όλο τον κόσμο

Στην έκθεση οι επιμελητές συμπεριέλαβαν μόνο εκείνους τους καλλιτέχνες που ήταν αυστηρά σουρεαλιστές, τα ονόματα που περιλαμβάνονται στις λογοτεχνικές κριτικές και τις διεθνείς εκθέσεις. Αυτό φυσικά σημαίνει αριστουργήματα σε κάθε δωμάτιο: το «Untitled (Hand Shell)» της Dora Maar (1934), το «Dream» του Salvador Dalí και το «Empire of Light» του René Magritte (1954). Παρουσιάζει τα εμβληματικά έργα του κινήματος, δανεισμένα από τις κύριες διεθνείς δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές: «The Great Masturbator» του Salvador Dalí (Museo Reina Sofía, Μαδρίτη), «Personal Values» ​​του René Magritte (SFMoMA, San Francisco), «The Child's Brain» (Moderna Museet, Στοκχόλμη), «Song of Love» (MoMA, Νέα Υόρκη) του Giorgio de Chirico, «The Large Forest» του Max Ernst (Kunstmuseum, Βασιλεία), «Dog Barking at the Moon» του Joan Miró (Μουσείο Τέχνης Φιλαδέλφειας) κ.λπ.

Dorothea Tanning, Birthday, 1942, huile sur toile, 102,2 × 64,8 cm, Philadelphia Museum of Art © The Philadelphia Museum of Art, Dist. RMN-Grand Palais / image Philadelphia Museum of Art © ag 

René Magritte, L'empire des lumières, 1953-54. The Solomon R. Guggenheim Foundation Peggy Guggenheim Collection, Venice, 1976. © Adagp, Paris Φωτ.: Bruxelles, MRBAB / J. Geleyns – Art Photography

Η έκθεση περιλαμβάνει επίσης περισσότερες γυναίκες από αυτές που αναγνώριζαν κάποτε οι ιστορικοί τέχνης. Ανάμεσά τους η Αγγλίδα καλλιτέχνιδα Edith Rimmington, η Βελγίδα ζωγράφος Suzanne van Damme, η Ισπανίδα καλλιτέχνιδα Remedios Varo και η Γαλλίδα ποιήτρια Gisèle Prassinos. Η έκθεση αποδεικνύει ότι δεν ισχύει η ιδέα πως ο σουρεαλισμός ήταν καθαρά ευρωπαϊκή υπόθεση, δίνοντας έμφαση σε ανθρώπους όπως ο αριστοτέχνης Ιάπωνας σχεδιαστής Tatsuo Ikeda και ζωγράφους όπως η Helen Lundeberg (από τις ΗΠΑ) και Rufino Tamayo (από το Μεξικό).
Ένα εξαιρετικά σύγχρονο κίνημα 

Leonora Carrington, Green Tea, 1942. MOMA, Gift of the Drue Heinz Trust (by exchange). © 2024 Leonora Carrington / Artists Rights Society (ARS), New York

Η επιμελήτρια της έκθεσης, Marie Sarré, θυμίζει ότι η τελευταία έκθεση για το σουρεαλιστικό κίνημα στο Centre Pompidou χρονολογείται από το 2002. Έκτοτε, το Centre Pompidou έχει διοργανώσει εκθέσεις με συγκεκριμένα θέματα («Η Ανατροπή των Εικόνων», «Σουρεαλισμός και Αντικείμενα» και «Τέχνη και Ελευθερία») και μονογραφικές εκθέσεις («Dalí», «Magritte» και «Dora Maar»), αλλά φαινόταν απαραίτητο να εισαχθεί μια νέα γενιά στο κίνημα στο σύνολό του, υπό το φως της πρόσφατης έρευνας σε μουσεία και ακαδημαϊκό κόσμο. Ο σουρεαλισμός θεωρείται από καιρό ως ένα πρωτοποριακό κίνημα που τελείωσε το 1940. Αυτό ουσιαστικά ακρωτηριάζει τη μισή ιστορία του, αφού συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τον Οκτώβριο του 1969, όταν διαλύθηκε επίσημα.

«Έτσι, φαινόταν απαραίτητο να εξετάσουμε το κίνημα στο σύνολό του, δίνοντας στον μεταπολεμικό σουρεαλισμό τη θέση που του αξίζει στην ιστορία της τέχνης. Επίσης, ο σουρεαλισμός δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί καθαρά παριζιάνικο ή και ευρωπαϊκό κίνημα. Τώρα ξέρουμε ότι εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, στις ΗΠΑ φυσικά αλλά και στη Λατινική Αμερική, τη Βόρεια Αφρική και την Ασία, και ότι ενισχύθηκε πολύ από τις συνεισφορές όλων αυτών των διεθνών σκηνών», λέει και υπογραμμίζει ότι κανένα άλλο κίνημα του 20ού αιώνα δεν είχε τόσες γυναίκες να συνεισφέρουν ενεργά ως καλλιτέχνιδες, αντί να περιορίζονται σε απλές μούσες, όπως συνέβαινε τόσο συχνά. Dora Maar, Sans titre [Main-coquillage], 1934, épreuve gélatino-argentique, 40,1 x 28,9 cm, 37,5 x 27 cm (hors marge), coll. MNAM / Centre Pompidou © Centre Pompidou, MNAM-CCI/Jacques Faujour/Dist. RMN-GP © Adagp, Paris, 2024

Tatsuo Ikeda, Family, from Chronicle of Birds and Beasts (Kinjuki), περ. 1956. Estate of Tatsuo Ikeda. Φωτ.: The Art Institute of Chicago, Dist. RMN-Grand Palais

«Η παρουσία τους επιβεβαιώνεται σε περιοδικά και στις πολλές διεθνείς εκθέσεις του σουρεαλισμού, τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1930 και μετά, τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη λογοτεχνία. Τέλος, ήταν σημαντικό να επαναλάβουμε την πραγματικότητα των σουρεαλιστικών εκθέσεων ως εξαιρετικά δημοφιλών εκδηλώσεων που προσελκύουν αρκετές χιλιάδες επισκέπτες. Πιστή σε αυτή την παράδοση, η έκθεση "Σουρεαλισμός" έχει χρησιμοποιήσει μια θεματική προσέγγιση, χαρτογραφώντας την ποιητική εικόνα του κινήματος», συμπληρώνει.
Ένα κίνημα στη σύγχρονη εποχή

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί η προοδευτική προοπτική και η πολιτική τοποθέτηση του κινήματος. Ο σουρεαλισμός είναι ένα εξαιρετικά σύγχρονο κίνημα. Η διάψευση των αξιών του δυτικού Διαφωτισμού, η αντιαποικιακή του ορμή και η επείγουσα ανάγκη να επανεφεύρει τη σχέση μας με το σύμπαν και τη φύση την οποία ενσωμάτωσε ήταν πρωτοποριακές για τη δεκαετία του 1920 και επίκαιρες σήμερα. Ο σουρεαλισμός υφίσταται σε αντίθεση με τις άλλες πρωτοπορίες της εποχής, οι οποίες τόσο συχνά προσκολλήθηκαν στη μηχανοποίηση και την εκβιομηχάνιση ως μορφές προόδου.

Οι σουρεαλιστικές εκθέσεις ήταν οι μεγάλες επιτυχίες της εποχής τους, προσελκύοντας χιλιάδες θεατές. Οι νεότερες γενιές σήμερα μπορεί να μη γνωρίζουν για το κίνημα, αλλά πολλοί σίγουρα συμμερίζονται τις αξίες του.




https://www.lifo.gr