Σάτιρα ή σάτυρα;

Η λέξη σάτιρα προέρχεται από την ιταλική satira, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από το λατινικό επίθετο satur-satura-satum, με αρχική ρίζα το λατινικό satis (αρκετά). Συνεπώς, αφού προέρχεται από ξένη γλώσσα γράφεται με τον πιο απλό τρόπο, δηλαδή όπως προφέρεται. Εδώ ο πιο απλός τρόπος γραφής είναι με -ι και όχι με -υ.

Ετυμολογία

σάτιρα < (ιταλική) satira < (λατινική) satira < (λατινική) επιθ. satur-satura-saturum < (λατινική) επιρρ. satis (=αρκετά)

Σημασία
Είδος της Λατινικής Ποίησης με ποικίλο (satur) αρχικά δραματικό και εν συνεχεία διδακτικό και συνήθως σατιρικό, σκωπτικό ή χλευαστικό περιεχόμενο. Πρωτογράφτηκε από τον Ρωμαίο ποιητή Έννιο και στη συνέχεια από τους Λουκίλιο, Οράτιο, Πέρσιο και Γιουβενάλη. Δεν έχει σχέση με το σατυρικό δράμα.

1. Η ποιητική συλλογή Σάτιρες του λατίνου ποιητή Γιουβενάλη γράφτηκε στα τέλη του 1ου αι. μ.Χ.

2. Λογοτεχνικό/θεατρικό είδος σε έμμετρο ή πεζό λόγο, στο οποίο διακωμωδούνται, παρωδούνται, καυτηριάζονται ή αναδεικνύονται δημόσια ή ιδιωτικά ήθη, χαρακτήρες, καταστάσεις, πρόσωπα κ.ά.
   

   Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης με τη χυμώδη σάτιρά του «Ο μπαμπάς ο πόλεμoς» κλείνει μια τριλογία (Κώστας Γεωργουσόπουλος, Κλειδιά και κώδικες θεάτρου II. Ελληνικό Θέατρο, εκδ. Εστία, Αθήνα 1984)

Η σάτυρα με -υ προέρχεται ύστερα από παρετυμολογία, δηλαδή λανθασμένη ετυμολογία από τη λέξη σάτυρος και το σατυρικό δράμα. Όμως η λέξη σάτυρος και σατυρικό δράμα δεν έχουν καμία σχέση με τη σάτιρα ως διακωμώδηση.

Ο σάτυρος ήταν σύμφωνα με τη μυθολογία ακόλουθος του Διονύσου. Μάλιστα απεικονίζεται συχνά με ουρά τράγου, μυτερά αφτιά και σε στύση. Μεταφορικά η λέξη σάτυρος χρησιμοποιείται για κάποιον άντρα που δεν ελέγχει τις ορμές του και προσβάλλει σεξουαλικά γυναίκα με χειρονομίες ή άλλες άσεμνες πράξεις.

Επιπρόσθετα ούτε το σατυρικό δράμα έχει σχέση με τη σάτιρα. Το σατυρικό δράμα είναι είδος δραματικής ποίησης αποκλειστικά ελληνικό που δημιουργήθηκε αλλά και καλλιεργήθηκε παράλληλα με τα άλλα δύο είδη του δράματος, την τραγωδία και την κωμωδία. Ονομάστηκε έτσι από τον χορό του δράματος αυτού που αποτελείτο από υποδυόμενους Σατύρους των οποίων η ωμή φυσικότητα και η αχαλίνωτη ευθυμία τους προσέδιδαν στο όλο δράμα ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Μπροστά το χορό των Σατύρων παρουσιάζονταν υποδυόμενοι θεοί, ημίθεοι, και άρχοντες πόλεων με κυρίαρχη όμως εμφάνιση του Διονύσου καθώς και άλλοι που σχετίζονταν μ΄ εκείνον όπως ο Ερμής, ο Ήφαιστος κ.λπ. Από τους ημίθεους συχνά παρουσιάζονταν ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Οδυσσέας, ο Προμηθέας, ο Σίσυφος κ.ά. Ενώπιον αυτών που έφεραν μεγαλοπρεπή περιβολή η εμφάνιση των Σατύρων με τις προβιές και τα δερμάτινα ράκη δημιουργούσαν στους θεατές μια αλλόκοτη και περισσότερο κωμική εντύπωση.
Κύριο και καθοριστικό χαρακτηριστικό του ήταν ο χορός των Σατύρων, τους οποίους οδηγούσε ο Σειληνός. Άλλα χαρακτηριστικά του ήταν η κωμική πλοκή, το αίσιο τέλος, η ελεύθερη χρήση και συχνά η παρωδία μυθολογικών θεμάτων, καθώς και η περιστασιακή παρωδία θεμάτων από τις τραγωδίες που είχαν προηγηθεί, το εύθυμο ύφος, η μικρότερη έκταση (σε σχέση με την τραγωδία) και η μεγαλύτερη χαλαρότητα στο μέτρο και βεβαίως η χαρακτηριστική όρχηση. Επίσης το δράμα δεν προοριζόταν για μια απλή απαγγελία αλλά για μία παράσταση ενός συγκλονιστικού γεγονότος, που εξελισσόταν σαν ζωντανή πραγματικότητα μπροστά στους θεατές.

Για το e-didaskalia.blogspot.gr
Αποστόλης Ζυμβραγάκης
Φιλόλογος