«Η τέχνη είναι ποίηση. Είναι ζωή, δημιουργία. Η τέχνη δίνει φως και
γοητεία στη ζωή μας. Είναι η ίδια η ζωή μας».
Ευθύμης Καλεβράς
ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ
Το παρόν κείμενο
αφορά μια μείζονα εικαστική
προσωπικότητα της Πιερίας, τον Ευθύμη Καλεβρά, το έργο του οποίου, γνωστό και εκτιμηθέν ανά το πανελλήνιον, συνιστά επίσης και έναν τίτλο τιμής για την πιερική τέχνη. Γι’ αυτό και τα εγκαίνια της Αίθουσας Καλεβρά στην Αστική Σχολή Αικατερίνης αποτελούν οφειλόμενη τιμή στον σπουδαίο αυτόν άνθρωπο (μένει βεβαίως να δούμε με ποιες παιδαγωγικές μεθόθους, με τι είδους εκπαιδευτικά προγράμματα και με ποιο ωράριο λειτουργίας θα γίνει πράξη η αξιοποίηση αυτού του γλυπτικού θησαυρού).
ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΦΑ
Το παρόν κείμενο
αφορά μια μείζονα εικαστική
προσωπικότητα της Πιερίας, τον Ευθύμη Καλεβρά, το έργο του οποίου, γνωστό και εκτιμηθέν ανά το πανελλήνιον, συνιστά επίσης και έναν τίτλο τιμής για την πιερική τέχνη. Γι’ αυτό και τα εγκαίνια της Αίθουσας Καλεβρά στην Αστική Σχολή Αικατερίνης αποτελούν οφειλόμενη τιμή στον σπουδαίο αυτόν άνθρωπο (μένει βεβαίως να δούμε με ποιες παιδαγωγικές μεθόθους, με τι είδους εκπαιδευτικά προγράμματα και με ποιο ωράριο λειτουργίας θα γίνει πράξη η αξιοποίηση αυτού του γλυπτικού θησαυρού).
Βασικό εργαλείο ανάδειξης, ερμηνείας και τεχνικής αποκωδικοποίησης της εικαστικής δουλειάς του Καλεβρά αποτελεί το βιβλίο που αναδημοσιεύουμε εδώ. Πρόκειται για τη δίγλωσση μονογραφία που έγραψε η ιστορικός τέχνης Αγγελική Σαχίνη με τίτλο Eυθύμιος Καλεβράς (Εκδόσεις Ζευγαρίδου, Αθήνα 1999, σελ. 131, 108 απρόμαυρες εικόνες, σχήμα 27Χ27 εκ.). Το βιβλίο/μελέτη συστήνει στο κοινό το γλυπτικό έργο του Καλεβρά και αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος της εργασίας λόγος γίνεται για τα μνημεία εκείνα τα οποία υλοποίησε ο γλύπτης ύστερα από παραγγελίες σε διαγωνισμούς ενώ το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει ελεύθερα γλυπτά, δημιουργήματα δηλαδή που αποσκοπούν στην εντελώς προσωπική οπτική του γλύπτη και στα οποία φανερώνεται ο μυστικός κόσμος του καλλιτέχνη αλλά και οι δημιουργικές επιδράσεις που δέχτηκε (του δασκάλου του Θανάση Απάρτη αλλά και των νεοτερικότερων Αυγούστου Ροντέν και Χένρυ Μουρ).
Στα μνημειακά έργα του πρώτου μέρους για παράδειγμα παρατηρούμε ότι ο τρόπος είναι περισσότερο παραστατικός αφού το σχεδιασθέν έργο υπακούει στις συλλογικότερες απαιτήσεις του μνημειακού είδους: το έργο δηλαδή φτιάχνεται κατόπιν εντολής φορέων (Δήμοι, Συλλογικές Οργανώσεις κλπ) με σκοπό να κοσμήσει δημόσιους χώρους. Η δημόσια έκθεση δίνει την ευκαιρία στο δημιουργό να παραγάγει έργα στα οποία κυρίως κρίνεται η γλώσσα του ως οργάνου επικοινωνίας με ένα μαζικότερο κοινό, σε αντίθεση με το υποψιασμένο κοινό των έργων που εκτίθενται σε ιδιωτικούς ή συναφείς πρωτοποριακούς χώρους. Ενδεικτικό του κλίματος αυτού είναι έργα όπως τα μνημεία για το Ολοκαύτωμα της Σάντας (Παναγία Σουμελά), για τον δάσκαλο και τον παπά τού Πόντου, για το Μνημείο του Πόντου (Καλλιθέα, Αθήνα) καθώς και άλλα μνημεία—Μνημείο πεσόντων (Βέροια), Μνημείο πεσόντων Χωροφυλακής (Θεσσαλονίκη) κλπ.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας λόγος γίνεται για τα έργα εκείνα (σε πέτρα, μάρμαρο ή μέταλλο) τα οποία εκφράζουν το πέρασμα του Καλευρά από την ακαδημαϊκή παραστατικότητα στην αφαίρεση—χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν μπορούν να συνυπάρχουν και στην περίοδο αυτή τεχνικές και κατακτήσεις του γλύπτη από την πρώτη περίοδο της παραστατικής εργασίας του. Το αφαιρετικό στοιχείο, η έλλειψη δηλαδή μιας ολόκληρης, ανάγλυφης και ορατής με την πρώτη ανάγνωση παράστασης, στηρίζεται σε δύο πράγματα αν θέλει να επιτύχει: στην ικανότητα του καλλιτέχνη να κατέχει υπερεπαρκώς τα μυστικά της τέχνης του από τη μια και στην αναζήτηση τής συμμετοχή του θεατή, ενός εξασκημένου και απαιτητικού θεατή, από την άλλη. Αυτός ακριβώς ο ενεργητικός θεατής θα επιδιώξει να αντλήσει νόημα από τις διαστάσεις του υλικού, από τα περιγράμματα και τους όγκους, από τη διάταξη των στοιχείων και όχι από την παράσταση που αποδίδεται. Τη φιγούρα τού Κολοκοτρώνη για παράδειγμα ή του Πόντιου αγωνιστή δύναται ο καθένας μας να αντιληφθεί είτε γιατί είναι καταληπτός στις αισθήσεις μας είτε γιατί συγκινούμαστε ήδη από την άμεση θέαση της μορφής αυτής αφού ο νους μας τάχιστα θα αναθυμηθεί γνωστές από την ιστορία και την πρόσφατη εμπειρία ιστορικές περιστάσεις (εθνική παλιγγενεσία, ξεριζωμός των Ποντίων). Δυσκολότερο ωστόσο γίνεται για τον παρατηρητή η αναγνώριση και ερμηνεία έργων κλειστών όπως είναι τα έργα Η ακροβάτισσα, Η κίνηση, Οι σκέψεις, Κύκλος ζωής ή Γένεσις. Η αισθητική μέθεξη προϋποθέτει εδώ την εξοικείωση με τον κόσμο των μορφών, την καλή γνώση της δομικής λειτουργίας του όγκου κλπ. Εναπόκειται δηλαδή τελικώς στην ευαισθησία και τη σκευή του παρατηρητή να δεχθεί ως καλή τέχνη το έργο ή να το απορρίψει ως μη ανταποκρινόμενο στις αισθητικές του αποκρυσταλλωμένες ιδέες.
Ωστόσο, εδώ ακριβώς νομίζω ότι η υψηλής έμπνευσης τέχνη και το διορατικό μάτι του καλλιτέχνη μπορεί να βοηθήσει ακόμα και τον αρνητικά διατεθειμένο θεατή να καταλάβει το ίδιο το λαξευμένο αντικείμενο. Ο Καλεβράς κινείται με μαεστρία ανάμεσα στο μάτι του μέσου θεατή και τη μοντέρνα (αφαιρετική, νεοτερική) σύλληψη τού θέματος. Πρόκειται για έναν δάσκαλο που υποκινούμενος από τη μανική του αγάπη για το αντικείμενο δίνει ψυχή και φτερά ακόμη και στον μη εξασκημένο παρατηρητή ώστε αυτός να νιώσει τις βαθύτερες εξάρσεις του έργου οδηγούμενος έντεχνα από το πλάσιμο των όγκων. Νομίζω πως αυτή η ικανότητα οφείλεται στη λαϊκή του καταγωγή και στην πεποίθησή του πως ο λαϊκός άνθρωπος διαθέτει το κριτήριο εκείνο που επιτρέπει να μεταβάλλεται το αφηρημένο έργο σε συγκεκριμένη, προσωπική περιουσία. Δεν χρειάζεται να είναι κανένας σοφός για να καταλάβει πως η ομορφιά του ήλιου οφείλεται και στο σχήμα του όπως δεν χρειάστηκε ποτέ κανείς θεωρητικός της τέχνης για να αντιληφθεί ο απλός άνθρωπος ότι η Γκουέρνικα ή ο Σκεπτόμενος του Ροντέν μας μιλάνε για τον κόσμο και τον άνθρωπο—κι ας μην είχε ιδέα για τον κυβισμό ή την αντιακαδημαϊκή τέχνη. Το έργο του Καλεβρά, χάρη ακριβώς σε αυτήν τη λελογισμένη αφαιρετικότητά του, θα συνεχίζει να εμπνέει και να δροσίζει και άλλες γενιές. Κι αυτό γιατί ο Καλεβράς δεν μας προσφέρει ένα αντικείμενο που υφίσταται καθ΄ εαυτό και που προσφέρει σε κάθε εποχή την ίδια πάντα εικόνα στον θεατή.
Να λοιπόν τι μάς προσφέρει απλόχερα ο Καλεβράς: μορφές που διαλέγονται με το χρόνο, σχήματα που βυθίζονται στην μνήμη και από εκεί ανασύρουν την μπόρα, την απόγνωση, τη χαμένη ψυχή, το πέταγμα, την αδικοχαμένη, το θρήνο, την απώλεια αλλά και το όνειρο, το φιλί, το κορίτσι, τις νύμφες, την προστάτιδα, την τρυφερότητα, τη μάνα, τη συντροφικότητα, την έκσταση, την αγάπη, την αγκαλιά, τη γυναίκα, τη μητρότητα, τη στοργή, τη νίκη, την ένωση, το παιχνίδι, τη συνύπαρξη, τον ανθρώπινο δεσμό, την αρμονία, την απελευθέρωση, την υπερηφάνεια, τον θρίαμβο—για να μείνω μόνο σε τριάντα τίτλους από τα πιο σπουδαία έργα που αναστήθηκαν από τα χέρια του Καλεβρά σε μισό περίπου αιώνα έντιμης, εύτολμης, μεστής και ανθρωποκεντρικής εικαστικής δημιουργίας.