Αλλά, τέλος πάντων, οι πρόγονοί σας, ω τέκνα μου αγαπητά, όντες άνθρωποι έπταισαν και αυτοί ως άνθρωποι. Mη συλλογισθέντες ότι τα παράδοξα και σχεδόν απίστευτα ανδραγαθήματα, όσα κατώρθωσαν, ήσαν αποτέλεσμα της κοινής πάντων των Eλλήνων ομονοίας, άρχησαν να ζηλοτυπούν και να φθονώσιν αλλήλους, να κατατρέχωσιν εις τον άλλον, να σπείρωσι κατά πάσαν πόλιν και χώραν της διχονοίας τα ζιζάνια. Kαι τι συνέβη εκ τούτου; Ω τέκνα μου, τέκνα μου, αφήσατέ με προς ολίγον να σφογγίσω τα δάκρυά μου, διά να σας διηγηθώ τα φαρμακερά της διχονοίας αποτελέσματα.
Η διχόνοια ολίγον κατ’ ολίγον έκαμε μικροψύχους τους μεγαλοψύχους Έλληνας, κατέστησε τους σοφούς, άφρονας, εδίωξεν από τας καρδίας των την αγάπην της πατρίδος, και έθηκεν εις αυτής τον τόπον την δίψαν των ηδονών και του πλούτου, εφυγάδευσε τον ενθουσιασμόν της ελευθερίας, και έφερεν αντ’ αυτού την μικροπρέπειαν, την κολακείαν, το ψεύδος, την απάτην, και της απάτης όλα τα βδελυρά παρακολουθήματα. Και με τοιαύτα αγεννή και δυστυχέστατα φρονήματα, πώς ήτον πλέον δυνατόν να μείνωσιν οι πρόγονοί σας ελεύθεροι; Η ελευθερία, τέκνα μου, δεν αγαπά να κατοική εις τόπους όπου δεν βασιλεύει η αρετή και η χρηστοήθεια. […]
Αδαμάντιος Κοραής, Σάλπισμα πολεμιστήριον, Εκ της Ελληνικής Τυπογραφίας Ατρομήτου του Μαραθωνίου, Αλεξάνδρεια 1801.
Στις θεωρίες του μέσα θα βρούμε, φυσικά, όλα τα προβλήματα, όσα είχε θέσει ο νεοελληνικός διαφωτισμός. […] Ο Κοραής […] ασχολείται πολύ και με όλες τις λεπτομέρειες ενός άρτιου εκπαιδευτικού προγράμματος […]. Φροντίζει να μετεκπαιδευθούν αντίστοιχα νέοι Έλληνες στην Ευρώπη, για να μεταβιβάσουν την πρόοδο στην ελληνική εκπαίδευση. Δεν χρειάζεται να επιδιώκουμε την πρωτοτυπία: η Δύση εργάσθηκε, έχει φθάσει σε θετικά αποτελέσματα με την έρευνά της, και μοναδικός σκοπός μας πρέπει να είναι, να μετακενώσουμε στην Ελλάδα τα φώτα της Ευρώπης: χρειάζονται μεταφράσεις, περιοδικά, σχολεία. Υποδείξεις για τα έργα που πρέπει να μεταφρασθούν, έργα πάντοτε προοδευτικά και διαφωτισμένα, βρίσκουμε πολλές στην αλληλογραφία και στα Προλεγόμενα του Κοραή. Το θέμα των περιοδικών τον απασχόλησε στα δημοσιεύματά του, και σε δική του υπόδειξη οφείλεται η έκδοση του περιοδικού Ερμής ο Λόγιος.
Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, εκδ. Γνώση, Αθήνα 2000 (9η έκδ.), 262.
[…] Όπως και άλλοι στοχαστές του διαφωτισμού, [ο Κοραής] ταύτιζε την προκατάληψη και τη «δεισιδαιμονία» με την αμάθεια και, οπλισμένος με τη διά του συνδυασμού γνώσεων και φρόνησης σοφία του, κατέβαλλε προσπάθειες για την καταπολέμηση της πνευματικής ανεπάρκειας των συμπατριωτών του. Δεν είχε καμία αμφιβολία ότι εάν τους έφερνε σε στενότερη επαφή με τις ηθικές αρχές των ένδοξων προγόνων εφοδιάζοντάς τους με εκδόσεις των κλασικών, που ο ίδιος ετοίμαζε με πάθος και φιλολογική ακρίβεια, τη μία μετά την άλλη, θα μπορούσε να νικήσει τον πιο ύπουλο εχθρό, την αμάθεια. Επιμελήθηκε δεκαεπτά τόμους αρχαίων συγγραφέων χάρη στην οικονομική συμπαράσταση των Ζωσιμάδων, αδελφών που είχαν εμπορικές επιχειρήσεις με έδρα το Λιβόρνο. Υπέβαλλε κάθε έργο σε προσεκτική αντιβολή των χειρογράφων του και το παρουσίαζε στους συμπατριώτες του με προλεγόμενα, σε μορφή επιστολής, όπου έδραττε την ευκαιρία για να θίγει κάθε φορά και ένα άλλο επίκαιρο και σημαντικό θέμα για τα ήθη και την παιδεία.
Η δράση αυτού του σοφού ανθρώπου, που είχε γεννηθεί στη Σμύρνη, ξεκίνησε στο Άμστερνταμ, όπου τον είχε στείλει η οικογένειά του για να φροντίζει τις εμπορικές επιχειρήσεις της. Από το Άμστερνταμ μεταφέρθηκε στο Μονπελιέ για να σπουδάσει Ιατρική, και έπειτα στο Παρίσι για να μελετήσει κάποια χειρόγραφα του Ιπποκράτη που σκόπευε να δημοσιεύσει· στο Παρίσι έφτασε ακριβώς τη στιγμή που θα γινόταν «μάρτυς φοβερών πραγμάτων», των γεγονότων της γαλλικής Επανάστασης. Τα γράμματα που ο Κοραής απευθύνει στους μακρινούς του φίλους περιγράφοντας λεπτομερώς τα πιο συγκλονιστικά επεισόδια εκφράζουν έκπληξη και ταραχή· είναι γραμμένα με αφηγηματική διάθεση και κάποτε παίρνουν τη μορφή δοκιμίου.
Mario Vitti, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 2003, 189-190.
Μολονότι, στην αρχή, ο Κοραής είχε θεωρήσει πρόωρη την Ελληνική Επανάσταση, βαθμιαία ενεργοποιήθηκε πατριωτικά και ανέπτυξε μεγάλη φιλελληνική δράση στο Παρίσι, με μεταφράσεις και εκδόσεις «θουρίων», «σαλπισμάτων», «παραινέσεων» κτλ., με λόγους και με επιστολές σε σημαντικά πρόσωπα της διεθνούς πολιτικής. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του σκιάστηκαν από τη σφοδρή πολεμική του (με πολύ επιθετικά ανώνυμα φυλλάδια και σχόλια) κατά της αυταρχικής πολιτικής του Καποδίστρια. […]
Γιώργος Κεχαγιόγλου, «Αδαμάντιος Κοραής». Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τ. Β΄, 2, 15ος αιώνας-1830, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1999, 82.
[…] Ήδη σε εποχή, όπου ο Κοραής θα μπορούσε να χαρακτηριστεί περισσότερο ως πεφωτισμένος Χριστιανός παρά ως διαφωτιστής, διατυπώνει πεποιθήσεις, από τις οποίες δεν θα απομακρυνθεί σ’ όλη του τη ζωή, όπως π.χ. ότι η αρετή είναι πράξη και όχι δόγμα, ή ότι ο ίδιος επιθυμεί να σταθεί σε ίση απόσταση «και από την σκύλλαν της απιστίας και από την χάρυβδιν της δεισιδαιμονίας». Είναι αξιοσημείωτο ότι στην ίδια εποχή ο Κοραής εκφράζεται επαινετικά για τον ηθικό χαρακτήρα και το συγγραφικό τάλαντο του Rousseau, πράγμα που καθαυτό δεν σημαίνει φυσικά την αποδοχή ρουσσωικών ιδεών στα καθέκαστα, ωστόσο μαρτυρεί αδιάψευστα την πρώιμη ευμενή προδιάθεση του Κοραή απέναντι στους κορυφαίους εκπροσώπους του Διαφωτισμού. Με αυτή την προδιάθεση φτάνει ο Κοραής, τον Μάιο του 1788, στο Παρίσι, και ακριβώς η συνειδητή προΰπαρξή της εξηγεί γιατί, όπως δείχνουν τα γράμματά του, εξαρχής εντυπωσιάζεται τόσο πολύ από την τοτινή ένταση των εκεί πολιτικοπνευματικών ζυμώσεων και νιώθει σαν να μπαίνει σ’ έναν καινούργιο κόσμο. […] Πέρα και πάνω από οποιαδήποτε βιβλιακή επίδραση, η γαλλική Επανάσταση —τόσο ως κοινωνικό όσο και ως ιδεολογικό γεγονός— είναι εκείνη που μεταβάλλει τον Κοραή από πεφωτισμένο Χριστιανό, με ευμενείς διαθέσεις απέναντι στον Διαφωτισμό, σε γνήσιο διαφωτιστή, για τον οποίο τώρα πια ο Χριστιανισμός μπορεί να δικαιωθεί μονάχα στη συμφωνία του με τον κυρίαρχο Λόγο. […]
Είναι εξαιρετικά ενδεικτικό, τώρα, ότι το πρώτο που σκέπτεται ο Κοραής, όταν αναφέρει το όνομα του Voltaire, είναι η αντίθεση του τελευταίου προς τους «καλογήρους» και προς ό,τι αυτοί εκπροσωπούν γενικά από ιδεολογική και κοινωνική άποψη. Πράγματι, η πρόοδος της συνειδητής προσχώρησης του Κοραή στον Διαφωτισμό κατά τη διάρκεια των πρώτων δύο ή τριών ετών της Επανάστασης μπορεί να παρακολουθηθεί με ακρίβεια, αν πάρουμε ως καθοδηγητήριο μίτο τις διαδοχικές αποφάνσεις του εναντίον των «καλογήρων». Ο Κοραής παρακολουθεί προσεκτικά τις συζητήσεις της Εθνοσυνέλευσης για τη διάθεση της εκκλησιαστικής περιουσίας, κι επειδή συνάμα γνωρίζει και τονίζει τη συνάφεια «καλογήρων» και «δεισιδαιμονίας», μπορούμε να συμπεράνουμε ex contrario τι σημαίνει στα μάτια του ο Διαφωτισμός ως ιδεολογικός καταλύτης της Επανάστασης: είναι ο φορέας μιας απελευθέρωσης πνευματικής και συνάμα μιας μεταρρύθμισης κοινωνικής. Μ’ αυτόν τον παλλόμενο και ζωντανό τρόπο δένεται ο Κοραής με τον Διαφωτισμό. Τούτο επιβεβαιώνεται και από ένα ακόμα γεγονός, που φαίνεται θεμελιώδες για την πνευματική του εξέλιξη. Πρόκειται για τη σύνδεση του προβλήματος του Διαφωτισμού με το πρόβλημα της εθνικής αποκατάστασης των Ελλήνων — σύνδεση που, χαρακτηριστικότατα, μαρτυρείται στα γραπτά του Κοραή ήδη κάμποσα χρόνια πριν από το 1789. Ο Κοραής φοβάται ότι, όσο η Ελλάδα παραμένει ξένη προς τον Διαφωτισμό και δέσμια των «καλογήρων», οι φωτισμένοι Ευρωπαίοι δεν θα την υπολήπτονται και θα ακολουθούν φιλοτουρκική πολιτική, ενώ αντίθετα μια φωτισμένη Ελλάδα θα ενέπνεε και στους Ευρωπαίους στάση αντιτουρκική· μάλιστα ο Κοραής αντιμετωπίζει έντρομος το ενδεχόμενο, μήπως οι Τούρκοι, έχοντας εξαρχής το πλεονέκτημα να είναι απαλλαγμένοι από θεολόγους και καλογήρους, προλάβουν να υιοθετήσουν πρώτοι τον Διαφωτισμό, οπότε η ελληνική δουλεία θα διαιωνιστεί. […]
Παναγιώτης Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2008 (3η έκδ.), 203-205.
Ο Αδαμάντιος Κοραής απεβίωσε στο Παρίσι στις 6 Απριλίου 1833, σε ηλικία 85 ετών.
https://www.in.gr/2021/04/06/life/stories/adamantios-korais-ta-farmakera-tis-dixonoias-apotelesmata/