Σε μια εποχή κοινωνικής ρευστότητας, ευθραυστότητας των κοινωνικών δεσμών, αναθεώρησης των βασικών ηθικών αξιών και σημείων
αναφοράς, σε μία εποχή κρίσης και «ρευστής πραγματικότητας» κατά Z. Bauman, αναπτύσσονται μια σειρά και ένα φάσμα παθολογιών του ναρκισσισμού.Ορισμένα σημεία αναφοράς και μια ιστορία ζωής
Ο διαστροφικός ναρκισσιστής κινείται και λειτουργεί πάντα μεταμφιεσμένος. Ανιχνεύει και βρίσκει το θήραμά του και μετά δεν το αφήνει ποτέ.
«Παιχνιδιάρης», σαγηνευτικός, προσεκτικός, δίνει την εντύπωση ότι κατανοεί, αφουγκράζεται τις επιθυμίες και τις ανάγκες των αγαπημένων του προσώπων, της συζύγου, ερωμένης ή ακόμα και των παιδιών του.
Συνήθως κατορθώνει να σαγηνεύσει και να πείσει τη σύντροφό του να τον παντρευτεί. Η σύντροφός του πέφτει στην παγίδα του «θηρευτή του έρωτα», του Dr. Jekyll και Mr. Hyde.
Μόλις τα πράγματα μοιάζουν σχετικά σταθερά, στο πλαίσιο του γάμου ή της ερωτικής σχέσης, ο «άνθρωπός μας» ταπεινώνει το θήραμά του, το απαξιώνει, το ενοχοποιεί, το κακοποιεί, προκαλεί συνεχώς συγκρούσεις και εντάσεις, ποτέ όμως σε δημόσιο χώρο.
Είναι ένας πρωταθλητής του χειρισμού και της χειραγώγησης των συναισθημάτων και των προσδοκιών του άλλου. Η σύντροφος ή σύζυγός του φοβάται τις εκρήξεις του, τις βίαιες εναλλαγές της διάθεσής του. Κάνει τα πάντα για να ρυθμίσει τα πράγματα, αλλά τίποτα δεν γίνεται.
Μπορούμε ίσως να σκεφθούμε μια αναλογία της ψυχοπαθολογίας και της ικανότητας χειραγώγησης που διαθέτει ο διαστροφικός ναρκισσιστής με την αμοραλιστική, μη ενοχική και χειριστική λειτουργία της πλειοψηφίας των στελεχών του πολιτικού συστήματος στο χώρο μας; Αυτό είναι όμως το αντικείμενο ενός άλλου άρθρου..
Η Marie-France Hirigoyen, Γαλλίδα ψυχίατρος και ψυχαναλύτρια, χρησιμοποιεί τρεις λέξεις-κλειδιά για να ορίσει τη βία του διαστροφικού ναρκισσιστή: σαγήνη, επι-κυριαρχία, χειριστικότητα.
Συναντούμε δηλαδή σε αυτά τα άτομα τα χαρακτηριστικά της ηθικής διαστροφής, σε αντίθεση με τη σεξουαλική διαστροφή, με μια βασική διαφορά. Αυτά τα άτομα είναι πολύ πιο υπολογιστικά και διαθέτουν μια ικανότητα καταστροφικότητας πολύ μεγαλύτερη από τις άλλες διαστροφικές προσωπικότητες.
Πρόκειται για βρικόλακες που έχουν ανάγκη να αντλήσουν «αίμα» από τα θύματά τους για να στηρίξουν τη δική τους αυτό-εκτίμηση και αδύναμη ναρκισσιστική τους λειτουργία, αδειάζοντας κυριολεκτικά την ουσία, το μεδούλι του άλλου.
Υπάρχει σε αυτά τα άτομα μια μεγάλη «απόλαυση» που συνδέεται με την παραβίαση της προσωπικότητας του άλλου. Αντλούν ευχαρίστηση όταν θέτουν σε δοκιμασία την ηθική του άλλου ή όταν τον πείθουν να διαπράξει μαζί τους παραβιάσεις των αρχών του ή του νόμου.
Οι σημερινές απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και ακραίου ανταγωνισμού στην ελεύθερη αγορά εργασίας ωθεί ολοένα και περισσότερους ανθρώπους στην πονηριά, στη χειραγώγηση, στις παραβατικές συμπεριφορές.
Οι ηθικές διαστροφικές και ναρκισσιστικές συμπεριφορές, δηλ. η «ικανότητα» να χρησιμοποιεί κάποιος τον άλλο σαν «χρηστικό αντικείμενο» αρχίζουν να γίνονται οι νέες παθολογίες της κοινωνίας μας.
"Η κα Μ. συνάντησε σε πολύ νεαρή ηλικία, κατά τη διάρκεια των διακοπών της, αυτόν που τώρα είναι ο τέως σύζυγός της. Θυμάται ότι ήταν διαφορετικός από τους άλλους άντρες, μιλάει πολύ λίγο, αλλά εκφράζεται με μεγάλη ευχέρεια και ακρίβεια, την εντυπωσιάζει με τις φιλοσοφικές αναζητήσεις και ενατενίσεις του. Η κα Μ αισθανόταν τότε πολύ ανασφαλής και χωρίς αυτοπεποίθηση. Μετά την επιστροφή από τις διακοπές, ο μελλοντικός σύζυγός της τής έστελνε καθημερινά ένα γράμμα. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για να σαγηνεύσει την κα Μ. Μόλις την «κατακτά», την απομονώνει από την οικογένειά της, την παντρεύεται και φεύγει μαζί της για μια σημαντική επαγγελματική θέση στο εξωτερικό.
Στην αρχή, θυμάται η κα Μ., ο σύζυγός μου ήταν στο κέντρο όλων των ονείρων μου, όλων αυτών που επιθυμούσα. Ήταν για μένα ο ιδανικός σύντροφος που έψαχνα. Μου δίνει την εντύπωση ότι του είμαι απαραίτητη, ότι δεν μπορεί να ζήσει χωρίς εμένα και ότι είμαι μορφωμένη.
Από τη στιγμή όμως που το θύμα εγκλωβίστηκε στην παγίδα του, ο σύζυγος της αποκαλύπτει το πραγματικό του πρόσωπο. Την πείθει ότι είναι ένα τίποτα χωρίς αυτόν, γίνεται μισητός, αποκρουστικός, την απαξιώνει, τη χαρακτηρίζει σαν πόρνη, σαν ανάξια, τη βρίζει, την πληγώνει ασταμάτητα. Όταν η κα Μ. φθάνει στα όρια της αντοχής της και του λέει ότι θέλει να χωρίσουν, αυτός απειλεί ότι θα αυτοκτονήσει και θα σκοτώσει πριν τα παιδιά τους, την ικετεύει, της λέει ότι την έχει απόλυτη ανάγκη. Όλα αυτά που συμβαίνουν είναι δικό της λάθος, μόνο δικό της.. Αυτός δεν μπαίνει ποτέ σε επερώτηση. Συχνά τη δέρνει. Αλλά η εικόνα του ζευγαριού προς τα έξω, προς το περιβάλλον της εργασίας και τον φιλικό κύκλο τους είναι «ειδυλλιακή».Ωστόσο μια μέρα ο σύζυγός της ξεπερνά κάθε όριο. Απειλεί τα παιδιά τους, τα βρίζει, την ταπεινώνει λέγοντάς της ότι έχει «έχει ένα μυαλό, δεν έχει παρά να το λειτουργήσει», τη θεωρεί ανίκανη και άχρηστη.
Η κα Μ. αφηγείται ότι βιώνει μια πραγματική «πλύση εγκεφάλου». Δεν είμαι παρά μια μαριονέττα στα χέρια του που τη χειρίζεται όπως αυτός θέλει. Δεν έχω πια δική μου σκέψη. Υποκύπτω χωρίς πραγματική συγκατάθεση σε ότι με διατάζει να κάνω.
Μετά από 15 χρόνια ταπείνωσης και απαξίωσης, η κα Μ. βρίσκει το κουράγιο να φύγει από αυτή τη κόλαση. Θα χρειαστεί αρκετά χρόνια για να αποκατασταθεί και να αναρρώσει από αυτή τη καταστροφική διαδικασία."
Χαρακτηριστικά του διαστροφικού ναρκισσιστικού ατόμου
Αυτή η σύντομη ιστορία αναδεικνύει ορισμένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της ψυχοπαθολογίας, που πολύ σχηματικά θα αναφέρουμε εδώ.
Αντίθετα με τον διαστροφικό χαρακτήρα, που ερεθίζει αρνητικά το περιβάλλον του με τις διεκδικήσεις, την απότομη και εκρηκτική συμπεριφορά και την άρνηση των άλλων, ο διαστροφικός ναρκισσιστής επιτυγχάνει να δημιουργήσει μια θετική εντύπωση και αύρα γύρω του.
Όπως κάθε χειριστικό άτομο, ξέρει να γίνεται αγαπητό. Αλλάζει τη μάσκα του ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Από τη μια πλευρά εμφανίζεται σαγηνευτικός και ευγενής, από την άλλη ένα αθώο και αδύναμο θύμα. Είναι εξαιρετικά προσεκτικός με την εικόνα του, προβάλλοντας μια εικόνα εξαιρετικά θετική για το Εγώ του, ενός τέλειου και ήρεμου ανθρώπου, μια εικόνα που συγκαλύπτει την έλλειψη συναισθήματος, αγάπης, αυθεντικότητας και γνήσιου ενδιαφέροντος για τον άλλον.
Αυτού του τύπου η προσωπικότητα δρα μακριά από τη ματιά των άλλων, είναι πραγματικός επαγγελματίας της διπλής ζωής και της διπλής προσωπικότητας, είναι χαμαιλέων στη συμπεριφορά του.
Προσποιείται ότι συμφωνεί και κατανοεί τη θέση του συνομιλητή του, για να αποσπάσει τη συναίνεση και συμφωνία του.
Είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στο να μη φέρει σε επικοινωνία μεταξύ τους τους διαφορετικούς συνομιλητές του, ώστε να μην αποκαλυφθούν τα ψέματα και οι χειριστικές συμπεριφορές του.
Ο στόχος του είναι να αντλεί συνεχώς επιβεβαίωση και ευχαρίστηση από το χειρισμό των άλλων, προσπαθώντας ταυτόχρονα να τους αποδομεί και να τους απαξιώνει.
Η μεγάλη του τέχνη είναι να προκαλεί και να «εισάγει» στον άλλο αισθήματα, αντιδράσεις, πράξεις που θα μπορούσαν ναρκισσιστικά να τον ωφελήσουν, η αντίθετα να αναστέλλει την κριτική και την παρατήρηση των άλλων μέσα από υποβολή, σαγήνη, υποτιθέμενη βεβαιότητα, «ψευδο-αμοιβαιότητα».
Ο διαστροφικός ναρκισσιστής παίζει με τα διφορούμενα και παράδοξα μηνύματα. Μέσα από τη συσκότιση της αυθεντικής επικοινωνίας, βάζει τα θύματά του σε μια θέση αδυναμίας να οριοθετηθούν με τη συμπεριφορά και τις πράξεις του απέναντί του.
Για να πετύχει αυτή τη σύγχυση και «ακινητοποίηση» του άλλου, μπορεί ακόμα να χρησιμοποιήσει μια ψευδεπίγραφη μετριοπάθεια και μια σύγχυση των ορίων μεταξύ του εαυτού του και του άλλου, ή θυματοποιώντας τον εαυτό του. Η δημιουργία σχέσεως ισχυρής εξάρτησης με τα θύματά του, τα στερεί από τη δυνατότητα να αναπτύξουν μια κριτική σκέψη και νηφάλια εξωτερική ματιά απέναντι σε αυτό το σταυρόλεξο των χειριστικών συμπεριφορών.
Συμπερασματικά, αυτές οι υπερτροφικά ναρκισσιστικές προσωπικότητες επιβιώνουν μέσω της επικυριαρχίας και της καταστροφής του άλλου, αντλούν μέσω του διαστροφικού ναρκισσισμού τους, χρησιμοποιούν σαν αντικείμενο ηδονής τους άλλους για να επιβιώσουν οι ίδιοι ψυχικά.
Ο ναρκισσισμός τους υποφέρει δραματικά από την αποδοχή και διαχείριση της ματαίωσης και του ελλείμματος, που όλοι βιώνουμε στη ζωή μας, όπως και της ικανότητας να ικανοποιήσουμε την επιθυμία μας μέσα από την αποδοχή και αναγνώριση της διαφορετικότητας του άλλου.
Ίσως το έλλειμμα της πατρικής λειτουργίας στις πρώιμες σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του, που επιτρέπει την εγκαθίδρυση του νόμου, των ορίων και τη διαφοροποίηση του σώματος του παιδιού και της μητέρας να βρίσκεται στον πυρήνα αυτής της τόσο διαδεδομένης στην υπερ-καταναλωτική και ψευδο-ευδαιμονική κοινωνία μας ψυχοπαθολογίας.
Το πρόβλημα όμως βρίσκεται στη διαπίστωση από τη κλινική μας εμπειρία ότι αυτά τα άτομα δε ζητούν ποτέ ψυχοθεραπευτική βοήθεια.
Δεν επιθυμούν να αλλάξουν, γιατί φαίνεται ότι ψυχικά κάθε διαδικασία αναστοχασμού και επερώτησης της λειτουργίας τους βιώνεται σαν εξαιρετικά επώδυνη ή σαν κίνδυνος για καταθλιπτική κατάρρευση.
Ας έχουμε λοιπόν τα μάτια μας ανοικτά απέναντι σε αυτές τις διαρκείς μεταμορφώσεις των βρικολάκων της αγάπης και των πρωταθλητών της σαγήνης.
Στέλιος Στυλιανίδης
Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής - Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Παν/μιο
Πηγή: me-psyxi.gr
Μετά από 15 χρόνια ταπείνωσης και απαξίωσης, η κα Μ. βρίσκει το κουράγιο να φύγει από αυτή τη κόλαση. Θα χρειαστεί αρκετά χρόνια για να αποκατασταθεί και να αναρρώσει από αυτή τη καταστροφική διαδικασία."
Χαρακτηριστικά του διαστροφικού ναρκισσιστικού ατόμου
Αυτή η σύντομη ιστορία αναδεικνύει ορισμένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της ψυχοπαθολογίας, που πολύ σχηματικά θα αναφέρουμε εδώ.
Αντίθετα με τον διαστροφικό χαρακτήρα, που ερεθίζει αρνητικά το περιβάλλον του με τις διεκδικήσεις, την απότομη και εκρηκτική συμπεριφορά και την άρνηση των άλλων, ο διαστροφικός ναρκισσιστής επιτυγχάνει να δημιουργήσει μια θετική εντύπωση και αύρα γύρω του.
Όπως κάθε χειριστικό άτομο, ξέρει να γίνεται αγαπητό. Αλλάζει τη μάσκα του ανάλογα με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Από τη μια πλευρά εμφανίζεται σαγηνευτικός και ευγενής, από την άλλη ένα αθώο και αδύναμο θύμα. Είναι εξαιρετικά προσεκτικός με την εικόνα του, προβάλλοντας μια εικόνα εξαιρετικά θετική για το Εγώ του, ενός τέλειου και ήρεμου ανθρώπου, μια εικόνα που συγκαλύπτει την έλλειψη συναισθήματος, αγάπης, αυθεντικότητας και γνήσιου ενδιαφέροντος για τον άλλον.
Αυτού του τύπου η προσωπικότητα δρα μακριά από τη ματιά των άλλων, είναι πραγματικός επαγγελματίας της διπλής ζωής και της διπλής προσωπικότητας, είναι χαμαιλέων στη συμπεριφορά του.
Προσποιείται ότι συμφωνεί και κατανοεί τη θέση του συνομιλητή του, για να αποσπάσει τη συναίνεση και συμφωνία του.
Είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στο να μη φέρει σε επικοινωνία μεταξύ τους τους διαφορετικούς συνομιλητές του, ώστε να μην αποκαλυφθούν τα ψέματα και οι χειριστικές συμπεριφορές του.
Ο στόχος του είναι να αντλεί συνεχώς επιβεβαίωση και ευχαρίστηση από το χειρισμό των άλλων, προσπαθώντας ταυτόχρονα να τους αποδομεί και να τους απαξιώνει.
Η μεγάλη του τέχνη είναι να προκαλεί και να «εισάγει» στον άλλο αισθήματα, αντιδράσεις, πράξεις που θα μπορούσαν ναρκισσιστικά να τον ωφελήσουν, η αντίθετα να αναστέλλει την κριτική και την παρατήρηση των άλλων μέσα από υποβολή, σαγήνη, υποτιθέμενη βεβαιότητα, «ψευδο-αμοιβαιότητα».
Ο διαστροφικός ναρκισσιστής παίζει με τα διφορούμενα και παράδοξα μηνύματα. Μέσα από τη συσκότιση της αυθεντικής επικοινωνίας, βάζει τα θύματά του σε μια θέση αδυναμίας να οριοθετηθούν με τη συμπεριφορά και τις πράξεις του απέναντί του.
Για να πετύχει αυτή τη σύγχυση και «ακινητοποίηση» του άλλου, μπορεί ακόμα να χρησιμοποιήσει μια ψευδεπίγραφη μετριοπάθεια και μια σύγχυση των ορίων μεταξύ του εαυτού του και του άλλου, ή θυματοποιώντας τον εαυτό του. Η δημιουργία σχέσεως ισχυρής εξάρτησης με τα θύματά του, τα στερεί από τη δυνατότητα να αναπτύξουν μια κριτική σκέψη και νηφάλια εξωτερική ματιά απέναντι σε αυτό το σταυρόλεξο των χειριστικών συμπεριφορών.
Συμπερασματικά, αυτές οι υπερτροφικά ναρκισσιστικές προσωπικότητες επιβιώνουν μέσω της επικυριαρχίας και της καταστροφής του άλλου, αντλούν μέσω του διαστροφικού ναρκισσισμού τους, χρησιμοποιούν σαν αντικείμενο ηδονής τους άλλους για να επιβιώσουν οι ίδιοι ψυχικά.
Ο ναρκισσισμός τους υποφέρει δραματικά από την αποδοχή και διαχείριση της ματαίωσης και του ελλείμματος, που όλοι βιώνουμε στη ζωή μας, όπως και της ικανότητας να ικανοποιήσουμε την επιθυμία μας μέσα από την αποδοχή και αναγνώριση της διαφορετικότητας του άλλου.
Ίσως το έλλειμμα της πατρικής λειτουργίας στις πρώιμες σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του, που επιτρέπει την εγκαθίδρυση του νόμου, των ορίων και τη διαφοροποίηση του σώματος του παιδιού και της μητέρας να βρίσκεται στον πυρήνα αυτής της τόσο διαδεδομένης στην υπερ-καταναλωτική και ψευδο-ευδαιμονική κοινωνία μας ψυχοπαθολογίας.
Το πρόβλημα όμως βρίσκεται στη διαπίστωση από τη κλινική μας εμπειρία ότι αυτά τα άτομα δε ζητούν ποτέ ψυχοθεραπευτική βοήθεια.
Δεν επιθυμούν να αλλάξουν, γιατί φαίνεται ότι ψυχικά κάθε διαδικασία αναστοχασμού και επερώτησης της λειτουργίας τους βιώνεται σαν εξαιρετικά επώδυνη ή σαν κίνδυνος για καταθλιπτική κατάρρευση.
Ας έχουμε λοιπόν τα μάτια μας ανοικτά απέναντι σε αυτές τις διαρκείς μεταμορφώσεις των βρικολάκων της αγάπης και των πρωταθλητών της σαγήνης.
Στέλιος Στυλιανίδης
Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής - Καθ. Κοινωνικής Ψυχιατρικής, Πάντειο Παν/μιο
Πηγή: me-psyxi.gr