Του Προέδρου της Δημοκρατίας Προκόπιου Παυλόπουλου κατά την εκδήλωση με θέμα: «Ο Ποιητής Κωστής Παλαμάς σήμερα», που
πραγματοποιήθηκε
στο Αμφιθέατρο «Άλκης Αργυριάδης» του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με αφορμή τη συμπλήρωση των 160 χρόνων από τη γέννηση του Κωστή Παλαμά, αλλά και την πρόσφατη έκδοση των πρώτων πέντε τόμων της σειράς των Απάντων του ποιητή.
Σας ευχαριστώ θερμώς για την ευκαιρία, την οποία μου παρέχετε να συνεορτάσω μαζί σας την επέτειο των 160 χρόνων από την γέννηση του Μεγάλου μας Ποιητή, Κωστή Παλαμά. Πολλώ μάλλον όταν η εκδήλωση αυτή οργανώνεται στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο ο Κωστής Παλαμάς υπηρέτησε, κατά τρόπο υποδειγματικό, για πολλές δεκαετίες, δένοντας ουσιαστικά με αυτό μεγάλο μέρος της ζωής του. Παίρνοντας αφορμή από το θέμα της εκδήλωσης, «ο Ποιητής Κωστής Παλαμάς σήμερα», επιτρέψατέ μου να σας εκθέσω ορισμένες σκέψεις ως προς το γιατί, κατά την εκτίμησή μου, ο Κωστής Παλαμάς -άρα το Παλαμικό λογοτεχνικό έργο εν συνόλω- ήταν, είναι και θα παραμείνει σύγχρονος, με όλη την σημασία του όρου.
I. Μια ολοκληρωμένη επισκόπηση του Παλαμικού έργου αποδεικνύει ότι κάθε πτυχή του ανταποκρίνεται, μ’ εντυπωσιακούς συμβολισμούς, στην έννοια του «σύγχρονου». Τούτο οφείλεται στον ίδιο τον δημιουργό του, αφού ο Κωστής Παλαμάς σκέφθηκε και έγραψε με στόχο το έργο του να παραμείνει, κατά Θουκυδίδη, «κτήμα ες αεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα ακούειν».
Α. Πραγματικά, σε όλο το φάσμα του λογοτεχνικού του έργου, τόσο του ποιητικού όσο και του πεζού, ο Κωστής Παλαμάς εμφανίζεται ως μια εμβληματική μορφή του Ελληνικού Πνεύματος η οποία, και όταν σκεφτόταν και όταν έγραφε, έβλεπε το σήμερα με τα μάτια στο χθες -κυρίως δε στις ρίζες της Εθνικής μας καταγωγής- για να χαράξει δρόμους προς το μέλλον. Θα ήταν, βεβαίως, υπερβολικό και μάταιο το να επιχειρήσω μιαν απόδειξη του ισχυρισμού μου αυτού ανατρέχοντας στο σύνολο του Παλαμικού έργου. Επιλέγω, λοιπόν, ελπίζω δίχως αυθαίρετη κρίση, τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου», προκειμένου να παραθέσω τα επιμέρους επιχειρήματά μου προς την ως άνω κατεύθυνση, επειδή θεωρώ πως το πραγματικά μεγάλο αυτό ποίημα είναι, ίσως, το πιο αντιπροσωπευτικό για ν’ αναδείξει το πώς και γιατί ο Κωστής Παλαμάς παραμένει, και σήμερα, σύγχρονος.
Β. Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου είναι, κατά την κρατούσα άποψη, το πιο οραματικό και, κατά τούτο, το πιο προφητικό ποίημα του Κωστή Παλαμά. Εδώ ο Ποιητής, στο μέτρο που ταυτίζεται με τον Γύφτο, εμφανίζεται ως «κορυφαίος» ενός «χορού» σύγχρονης -με αδιάλειπτη διάρκεια- τραγωδίας. «Χορού» τον οποίο συγκροτούν, ανά πάσα στιγμή, οι Έλληνες, ως Λαός και ως Έθνος.
1. Αυτός ο Γύφτος-ποιητής, με τον φλογισμένο λόγο του που διδάσκει τους σταθμούς της Ιστορίας μας και, συνάμα, τα πάθη του Λαού μας και του Έθνους μας, θυμίζει, σε πολλά σημεία, την «Στέρνα» του Γιώργου Σεφέρη. Και, κυρίως, τους τελευταίους στίχους της ακροτελεύτιας στροφής:
«…μια στέρνα που διδάσκει τη σιγή
μέσα στην πολιτεία τη φλογισμένη»
2. Για την ακρίβεια, μπροστά στα μάτια του Γύφτου-ποιητή περνάει θριαμβική η πομπή της Αρχαίας και της Νεώτερης Ελλάδας. Μια πομπή που ξεκινάει χιλιετίες πίσω και πάει μακριά, πολύ μακριά, στο μέλλον, υποδεικνύοντας την πορεία και το χρέος του Ελληνισμού. Αυτός ο Γύφτος-ποιητής θρηνεί για τα παιδιά της Μάνας Ελλάδας, τα οποία ούτε το παρελθόν τους κατανοούν ούτε, συνακόλουθα, την προοπτική τους και το ιστορικό τους χρέος αντιλαμβάνονται. Και μέσ’ από τον θρήνο του, ο Γύφτος-ποιητής δείχνει τον δρόμο που ταιριάζει στους Έλληνες, οι οποίοι δεν πρέπει να ικανοποιούνται απολαμβάνοντας την Κληρονομιά των Προγόνων τους, αλλά πρέπει ν’ αναδειχθούν και σκαπανείς ενός εξίσου μεγάλου μέλλοντος.
3. Κάπως έτσι, ο λόγος του Γύφτου-ποιητή γίνεται προφητικός, παραπέμποντας, σχεδόν ευθέως, στους στίχους του Μεγάλου Αλεξανδρινού, του Κωνσταντίνου Καβάφη, στο ποίημά του «Σοφοί δε προσιόντων», εμπνευσμένο από το έργο του Φιλοστράτου «Τα ες Τυανέα Απολλώνιον». Επιλέγω τους εξής στίχους:
«Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα.
Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί
……………………………………….
Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα
αντιλαμβάνονται…………
…….. Η μυστική βοή
τους έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων.
Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδόν
έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί».
4. Γυρνώντας πάλι στον Δωδεκάλογο του Γύφτου, σε αυτό το σημείο παραπέμπω στον «Λόγο όγδοο», τον «Προφητικό», του Κωστή Παλαμά. Στο πλαίσιο αυτού του «όγδοου Λόγου», ο Γύφτος-ποιητής έρχεται αρχικώς να υπενθυμίσει, μέσ’ από το απώτερο και το σχετικώς πρόσφατο παρελθόν, ότι η Αρχαία Ελλάδα και το Πνεύμα της είναι κοιτίδα και λίκνο του Πολιτισμού μας και της Δημοκρατίας μας, ταυτοχρόνως όμως και θεμελιώδης πυλώνας που στηρίζει το αέτωμα του κοινού μας Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Και, στην συνέχεια, με τρόπο προφητικό, έρχεται επίσης να υποδείξει το πώς και γιατί αποστολή του Πολιτισμού μας είναι να χαράζει, ιδίως στους ταραγμένους καιρούς μας, τον δρόμο της Ανθρωπότητας προς το μέλλον, όπως ταιριάζει στον Άνθρωπο και στην επί Γης αποστολή του.
II. Σε αυτό το πλαίσιο ο Γύφτος-ποιητής «συναντάει» την Ελλάδα -και μέσ’ από την Ιστορία της- σε τρεις, κρίσιμους, σταθμούς:
Α. Πρώτον, στον σταθμό όπου «ψυχομαχάει» ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος. Ο Κόσμος του Ελεύθερου και δημιουργικού Πνεύματος, που δεν γνωρίζει τους φραγμούς των δογμάτων. Του Πνεύματος εκείνου που, μέσ’ από την Ελευθερία, επινόησε και την Δημοκρατία, στον αντίποδα του δεσποτισμού και της υποτέλειας. Όσο όμως κι αν ο Κόσμος αυτός φαίνεται να «θάφτηκε» στο παρελθόν, υπό το βάρος του χρόνου και των κατακτήσεων, ο σπόρος του είχε μπει βαθιά στο χώμα της Ιστορίας και του Πνεύματος, για να βλαστήσει σαν έρθει η ώρα. Κι αυτό είναι το μήνυμα, που από αυτό τον σταθμό στέλνει ο Γύφτος-ποιητής και προφήτης στους Έλληνες και στον Ελληνισμό.
Β. Δεύτερον, στον σταθμό όπου «πέφτει» ο Βυζαντινός Κόσμος, αρχικά από τον αδίστακτο τυχοδιωκτισμό των Φράγκων και, στην συνέχεια -και εκεί το πλήγμα ήταν βαρύτερο, θανατηφόρο- από την μάχαιρα των Οθωμανών, όταν «η Πόλις εάλω». Και εδώ όμως ο Γύφτος-ποιητής και προφήτης «διδάσκει» τους Έλληνες και τον Ελληνισμό ότι το Βυζάντιο, πριν πέσει, είχε προλάβει να περισώσει και να εξασφαλίσει πολλούς από τους προαναφερόμενους «θησαυρούς» του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου. Πολλώ μάλλον όταν το Βυζάντιο και ο Πολιτισμός του περιέσωσαν και τα στοιχεία του Αρχαίου Ρωμαϊκού Κόσμου, ιδίως δε εκείνα που θεμελίωσαν τη «γέφυρα» για να περάσει σώα η Αρχαία Ελλάδα τον «Αχέροντα» της ενδεχόμενης οριστικής της έκλειψης. Με τα δικά του, λοιπόν, λόγια ο Γύφτος-ποιητής περιγράφει στην «φυλή» του πώς και γιατί, μέσ’ από αυτή την ιστορική κυοφορία, το Βυζάντιο, ως «καταπιστευματοδόχος» της Αρχαίας Ελλάδας και του Αρχαίου Ελληνικού Πνεύματος και «κοσμηματοθήκη» των απαστραπτουσών αρχών και αξιών της, ουδέποτε υπήρξε μέρος του σκοτεινού Μεσαίωνα. Άλλοι ευθύνονται, αποκλειστικώς και στο ακέραιο, γι’ αυτόν, και ας είχαν για έμβλημά τους -ορθότερα για «λεοντή»- ακόμη και την διάσωση και περιφρούρηση των Αγίων Τόπων. Το Βυζάντιο, και μετά την πτώση του, συνέχισε να καταυγάζει τους δρόμους του Πνεύματος και του Πολιτισμού, ώσπου να γονιμοποιήσουν την εξ αυτού μήτρα που έφερε στον κόσμο την Αναγέννηση.
Γ. Και, τρίτον, στον σταθμό του οδυνηρού «πολέμου» των φανατικών στοιχείων της Χριστιανικής Πίστης εναντίον του «Εθνικού» στοιχείου. Δηλαδή στον σταθμό, όπου ο Ελληνισμός ζούσε μιαν άλλη πικρή εμπειρία «Εικονομαχίας» και «Εικονολατρίας». Σε αυτό τον σταθμό ο Γύφτος-ποιητής στέλνει στον Ελληνισμό το μήνυμα πώς, τότε, παραλίγο να χαθεί η πεμπτουσία του Χριστιανισμού και της Χριστιανικής Διδασκαλίας, όπως είχε ευεργετικώς «μπολιαστεί» από τον ορθό λόγο του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου. Και, εν τέλει, ευτυχώς δεν χάθηκε, γιατί φωτισμένοι Πατέρες της Εκκλησίας γνώριζαν καλά και κήρυξαν, με «στεντόρια φωνή», την αξία των συστατικών πνευματικών στοιχείων του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου. Εμπροσθοφυλακή σε αυτή την πορεία μπήκαν, ιδίως, ο Μέγας Βασίλειος, με τον «νουθετήριο παιδαγωγικό» λόγο του προς τους νέους, με τίτλο: «Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφέλοιντο λόγων». Κατ’ εξοχήν δε ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο οποίος, εμπλουτίζοντας με κορυφαία επιχειρήματα την Ορθόδοξη Δογματική Διδασκαλία στο έργο του «Πηγή Γνώσεως», αποδέχεται και παραδέχεται «τα κάλλιστα των παρ’ Έλλησι σοφών», θεωρώντας ότι κάθε τι αγαθό «παρά Θεού τοις ανθρώποις δεδώρηται».
III. Υπό τα δεδομένα που προεκτέθηκαν, στον Δωδεκάλογο του Γύφτου ο Κωστής Παλαμάς, ως Γύφτος-ποιητής και προφήτης, θα παραμένει πάντα σύγχρονος και για το ότι, «κηρύσσοντας» στον Ελληνισμό την απαράμιλλη και διαχρονική αξία της Εθνικής του μακραίωνης Κληρονομιάς, έβλεπε πολύ μακριά, «σμιλεύοντας» με στίχους τους τρεις πυλώνες, οι οποίοι στηρίζουν το αέτωμα του κοινού μας Ευρωπαϊκού Πολιτισμού.
Α. Τον πυλώνα της Αρχαίας Ελλάδας -απ’ όπου ξεκίνησαν όλα- δηλαδή τον πυλώνα του Ελεύθερου Πνεύματος και της Δημοκρατίας, ο οποίος θυμίζει πως για κάθε Άνθρωπο, και όχι μόνο για τους Έλληνες, η Ελευθερία πρέπει να είναι αξία υπαρξιακή και βιωματική, αφού δίχως αυτήν δεν νοείται ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Καθώς επίσης πως ο Άνθρωπος πρέπει ν’ αγωνίζεται πάντα, δίχως απαντοχή, για την Ελευθερία του, αφού, όπως μας θυμίζει ο Ανδρέας Κάλβος στην «Ωδή εις Σάμον», «θέλει αρετήν και τόλμην η Ελευθερία».
Β. Τον πυλώνα της Αρχαίας Ρώμης, δηλαδή τον πυλώνα των Θεσμών και του Νόμου, ως στοιχείων που επιτρέπουν σε κάθε κοινωνία να ζει ειρηνικά, αρμονικά και δημιουργικά. Κι ας μην ξεχνάμε ότι ο πυλώνας αυτός, όπως προεκτέθηκε, πολλά οφείλει στον πυλώνα της Αρχαίας Ελλάδας, αφού το Πνεύμα της Αρχαίας Ρώμης άνθησε μέσ’ από τον κορμό του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, δίνοντάς μας λαμπρά δείγματα δημιουργίας και ανοίγοντας τον δρόμο για την κρίσιμη συνάντηση με το Πνεύμα του Βυζαντινού Κόσμου.
Γ. Και τον πυλώνα της Χριστιανικής Διδασκαλίας, όπως αυτός -κατά τα όσα ήδη αναλύθηκαν- πήρε την τελική του μορφή, με στοιχεία προερχόμενα κυρίως από την Αρχαία Ελλάδα. Είναι ακριβώς αυτός ο πυλώνας, ο οποίος εκφράζει, με τον πιο γνήσιο τρόπο, τον Ανθρωπισμό του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Και τούτο διότι ο πυλώνας αυτός, ιδίως μέσω των αρχών της Αγάπης και της Αλληλεγγύης, συμβολίζει το ανυπέρβλητο διάνυσμα που ξεκινάει από το «Αγαπάτε Αλλήλους» και καταλήγει στο, οριακού χαρακτήρα, ηθικό πρόταγμα του «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν».
Ας μου επιτραπεί να τελειώσω με τις ακόλουθες συμπληρωματικές σκέψεις. Ο Κωστής Παλαμάς, ο Γύφτος-ποιητής και προφήτης του, λογοτεχνικώς «θρυλικού» πια, «Δωδεκάλογου», θα είναι πάντα σύγχρονος για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό -και όχι μόνο βεβαίως- ιδίως γιατί θα μας διδάσκει κατ’ εξοχήν και τ’ ακόλουθα: Εμείς, οι Έλληνες, είμαστε προορισμένοι, εκ καταγωγής, να ορθοτομούμε τον Λόγο της Αλήθειας για την πορεία του Ελληνισμού και την συμβολή του στον Σύγχρονο Πολιτισμό εν γένει. Τον Πολιτισμό της Ελευθερίας, του Πνεύματος και της Παιδείας, τον Πολιτισμό που είναι σύμφωνος με τον Άνθρωπο. Και αυτό πρέπει να το πράττουμε όχι μόνον ως απόγονοι και κληρονόμοι Μεγάλων Προγόνων, αλλά και διότι οφείλουμε να εκπληρώνουμε την δική μας αποστολή, έχοντας πάντα προ οφθαλμών τον ορίζοντα της Εθνικής μας προοπτικής για το μέλλον του Λαού μας και του Έθνους μας. Ιδίως δε για το μέλλον εκείνων που έρχονται στα επόμενα χρόνια, και των οποίων δεν έχουμε το δικαίωμα να υπονομεύσουμε την πορεία από την αφετηρία της. Κι ακόμη τούτο: Εμείς, οι Έλληνες, έχουμε το πρόσθετο χρέος να εκπληρώνουμε την ιστορική αποστολή που μας αναλογεί και έναντι της Ευρωπαϊκής μας Οικογένειας αλλά και έναντι της Διεθνούς Κοινότητας. Ας θυμηθούμε ότι για εμάς τα σύνορα νοούνται όταν πρόκειται να υπερασπισθούμε την Πατρίδα. Και δεν νοούνται, ούτε υπάρχουν, όταν πρόκειται να υπερασπισθούμε τον Άνθρωπο, τον Πολιτισμό και την Δημοκρατία. Όλα αυτά τα συμπυκνώνει, με ανεπανάληπτη επίγνωση της ψυχής του Ελληνισμού, ο Κωστής Παλαμάς στον «Λόγο ενδέκατο» του Δωδεκάλογου του Γύφτου, στην στροφή 455:
«Μεσ’ στους γύρους των κύκλων τα πάντα
φεύγουν, έρχοντ’, αλλάζουν, είν’ ίδια*
και μια μέρα θα φτάση
ραγισμού και σεισμού για τα πάντα,
και, ω παιδιά μου, εσείς μόνο θα μείνετε
ορθοί στύλοι, κρατώντας την πλάση!»