Στην αιώνια της κίνηση, η θάλασσα ,άλλοτε γαλήνια και λαμπερή μοιάζει με απέραντο καθρέφτη του ουρανού, κι άλλοτε άγρια και μανιασμένη, γίνεται το σκηνικό ενός μεγαλειώδους θεάματος ,μιας κοσμικής σύγκρουσης στοιχείων, ενός χορού δύναμης και δέους ,που αιχμαλωτίζει την ψυχή και θυμίζει την αιώνια πάλη μεταξύ τάξης και χάους : της τρικυμίας.Μέσα σε αυτό το χαοτικό σκηνικό, ο άνθρωπος νιώθει την απόλυτη μικρότητά του καί αυτή η άγρια ομορφιά της καταστροφής, αποκαλύπτει μια αίσθηση δέους, μιάς πρωτόγονης δύναμης που ξυπνάει βαθιά μέσα μας αρχέγονα ένστικτα.
"Τα σπλάχνα μου κι η θάλασσα ποτέ δεν ησυχάζουν "[1]έγραψε ο Σολωμός περιγράφοντας το βαθύτερο μήνυμα της ζωής ,τoν συνεχή κύκλο αλλαγών, ηρεμίας και αναταραχής."Είμαστε από την ουσία των ονείρων πλασμένοι κι ύπνος τυλίγει τη μικρή ζωή μας",μονολογεί ο Σαίξπηρ με το στόμα του Πρόσπερου στην "Τρικυμία"του[2].Ετσι μένουμε αναπαυμένοι με ό,τι θεωρούμε πραγματικότητα : εξουσία, σχέσεις, πλούτη, ακόμη και τα πάθη μας .Κάποιες στιγμές ,όμως, η ψυχή μας μεταμορφώνεται σε θάλασσα αγριεμένη, γίνεται καθρέφτης που αντανακλά την εσωτερική μας αναταραχή που μας δονεί συθέμελα."Μες στο βαθύ νερό της σιγής βουίζει η ...τρικυμία"[3] καί βιώνεται σιωπηλά : ως μια κρίση πανικού,αϋπνία,αδιαόρατο τρέμουλο, μιά αίσθηση κενού.Κανείς δεν την βλέπει μα είναι εκεί διαρκής, αθέατη, βασανιστική.Kανείς δεν ακούει την αντάρα της γιατί είναι σιωπηλή .Ο αγριεμένος εσωτερικός μας ωκεανός, τότε ,δεν είναι τίποτε άλλο από τη ψυχή μας που βοά, καί μέσα στην απεραντοσύνη του μαθαίνουμε να πλέουμε :"Με τα σπασμένα κατάρτια και τις χιτώνες απλωμένες "[4] ,προς αναζήτηση των πολλών μας "γιατί",προς αναζήτηση του εαυτούς μας.
Η θάλασσα δεν είναι απλά ένα φυσικό στοιχείο, αλλά μια αέναη πρόκληση, ένας κόσμος γεμάτος μυστικά και δοκιμασίες.Οσοι γνωρίζουν από φουρτούνες ,αυτό που φοβούνται δεν είναι ο καιρός ,δεν είναι το σκοτάδι ,αλλά το μέσα του ,όπως υποδείχνει ο Ρίλκε στον νεαρό ποιητή[6] .Αυτοί ξέρουν ότι η θάλασσα δεν χαρίζεται. Είναι μάνα και δαίμονας μαζί.Η θάλασσα, αδάμαστη και αιώνια, γίνεται σύμβολο ελευθερίας και απεραντοσύνης.Η θάλασσα είναι η μήτρα της ζωής ,μνήμη, παρελθόν και μέλλον μαζί, ένας αέναος κύκλος που δεν σταματά ποτέ.Η ανθρωπότητα πορεύεται μαζί της .Μέσα στον κυκεώνα της ζωής ταξιδεύουμε κι εμείς ψάχνοντας να βρούμε το δρόμο μας,το νόημα της ζωής μας . Ο Καζαντζάκης μας συμβουλεύει ότι : «Δεν φτάνουν οι ψυχές στην ευτυχία με πανιά, αλλά κουβαλώντας τις άγκυρες που τις καθήλωσαν»[7]κι ο Ρίτσος μας στοιχειώνει με το παράπονό του :"Ανδρείοι λοστρόμοι του μίσους, της ελπίδας,της προδοσίας,/αρμένιζαν μέσα μας χρόνια οι φουρτούνες..." [8] .Ταξιδεμένοι ή αταξίδευτοι βρισκόμαστε θαρρείς σ' ένα δωμάτιο με θέα που αλλάζει σύμφωνα με τον τρόμο μας.Κρατάμε τη ζωή μας ", ταξιδεύοντας ανάμεσα σε κίτρινα δέντρα"[9] , κοιτάμε να βρούμε το στίγμα μας ,ν' αλλάξουμε δρόμους καί συνήθως διστάζουμε.Η θαλασσοταραχή δεν είναι ένα γεγονός ,ένα φαινόμενο, είναι κατάσταση ύπαρξης που σου υπενθυμίζει συνεχώς : «Μην ησυχάζεις, όσο υπάρχει νερό, υπάρχει βύθισμα»[10].
Από τον Οδυσσέα που πάλευε με τα κύματα μέχρι τους θεούς της θάλασσας που τιμωρούσαν και ευνοούσαν, η θαλασσοταραχή υπήρξε ανέκαθεν σύμβολο δύναμης και μοίρας.Ο Σεφέρης , αναφερόμενος στην παρηγορητική δύναμη της θάλασσας ως συμβόλου ελευθερίας, καθαρμού και λύτρωσης δηλώνει απερίφραστα:"Η θάλασσα, η θάλασσα μόνον αυτή μας σώζει..."[11] Ο Καβάφης ,με τη διαχρονική σοφία του ,μας δίδαξε :"Σαν βγείς στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις."[12] Η θάλασσα γίνεται το ταξίδι της ζωής, γεμάτο δοκιμασίες και αποκαλύψεις καί ο Οδυσσέας είναι το αρχέτυπο του ανθρώπου που επιστρέφει τραυματισμένος αλλά σοφότερος.
Αμέτρητες νύχτες ,"σαν φύλλο στον άνεμο ριχνόμαστε στη θάλασσα των καιρών"[13],εκεί που συγκρούονται μορφές που προσπαθούν να αποκρυσταλλωθούν: άλλοτε νιώθουμε παιδιά, άλλοτε μεγάλοι,άλλοτε γενναίοι, άλλοτε ευάλωτοι. Υπάρχουν μέρες που δεν αναγνωρίζουμε τον εαυτό μας κι άλλες που χανόμαστε , γινόμαστε ένας Άμλετ μπροστά στο δίλημμα του «είναι» ή του «μη είναι». Ο Καμύ μιλά για την «εξορία του ανθρώπου» σε έναν παράλογο κόσμο , μερικές φορές νιώθουμε,πράγματι, εξόριστοι ακόμη και από τον ίδιο μας τον εαυτό .Ναυαγοί, αποκαμωμένοι καί ηττημένοι ,εκλιπαρούμε τον ουρανό να μας βοηθήσει να φτάσουμε σε μιά ακτή. Σε κάθε κύμα τριβελίζουν τ' αυτιά μας οι στίχοι του ποιητή : " αν δεν μπορείς να κάμεις τη ζωή σου όπως την θέλεις,/τούτο προσπάθησε τουλάχιστον όσο μπορείς:/μην την εξευτελίζεις." [14].Θα πω ένα πελώριο ναί στο σοφό ποιητή,αλλάδιερωτώμαι πώς μπορώ να μη την εξευτελίζω ,όταν τα ρεύματα της λύπης,του κενού,της απώλειας,της μοναξιάς,της φτώχειας ,της αρρώστειας ,της ανεργίας,των πολέμων,της ανισότητας,της εγκατάλειψης ,της αδικίας σε παρασέρνουν καθημερινά;
Στις "φουρτούνες "μας ,κάποιες φορές νιώθουνε μια σκιά ,άλλοτε ντυμένη στα λευκά κι άλλοτε στα μαύρα, να μας ακολουθεί καί μας τρομάζει.Μας καλεί να θυμηθούμε τη παιδική μας ηλικία, τους έρωτες, τις επιτυχίες ,τις ήττες,τις απώλειες ,τα πάθη , τις φιλοδοξίες μας,ακόμα καί το θάνατο ,όλα μαζί .Η ψυχική ταραχή που νοιώθουμε βλέποντάς την μας κρατάει σε εγρήγορση με "πάντα ανοιχτά, πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μας ".[15] Τα μάτια που ξεχωρίζουν τους φάρους , όχι εκείνους που οδηγούν σε λιμάνι, αλλά τους άλλους, που οδηγούν σε πιο βαθιά νερά. Εκεί όπου το παν είναι να κινείσαι, να αντιστέκεσαι στη συντριπτική δύναμη του κόσμου ,να πλέεις , ακόμη και με σπασμένα κουπιά.Όπως ο Σίσυφος ανεβάζει αέναα τον βράχο, ο άνθρωπος οφείλει ν'αντιστέκεται στις φουρτούνες του, όχι με τη βεβαιότητα της λύτρωσης, αλλά με την ελεύθερη απόφαση να μην παραδοθεί . “Ιl faut imaginer Sisyphe heureux” , μας υπενθυμίζει ο απόστολος του 20ου αιώνα Α.Καμύ.
Η θάλασσα πάντα παίρνει και φέρνει. Όχι μόνο ναυάγια, αλλά και φωνές: Ο Σεφέρης τονίζει ότι "Τα μυστικά της θάλασσας ξεχνιούνται στ’ ακρογιάλια/η σκοτεινάγρα του βυθού ξεχνιέται στον αφρό"[16],ο Καρυωτάκης βλέπει την ομορφιά να κλαίει μες τον αφρό[17]κι ο Γκάτσος τη θεωρεί πλανεύτρα που σε παίρνει καί σε πάει σε χώρες μακρινές[18].Η Βιρτζίνια Γουλφ, με τη δική της ευαισθησία στις εσωτερικές παλίρροιες καί άμπωτες ,έχει γράψει : "The waves broke on the shore. Every coming in, every breaking, had its own beauty"[19] , επειδή είδε την ομορφιά ακόμη και στην επαναλαμβανόμενη και ίσως οδυνηρή κίνησή της . Κάθε εσωτερική φουρτούνα μας γίνεται συνθήκη υπαρξιακής αναγέννησης.Μας πετάει από το κατάστρωμα των βεβαιοτήτων και μας αναγκάζει να κολυμπήσουμε στα σκοτεινά νερά της αμφιβολίας καί της αναζήτησης.
Η θαλασσοταραχή δεν είναι πάντοτε καταστροφική, είναι η βίαιη αφύπνιση του πραγματικού, όταν όλα μέσα μας: τα τακτοποιημένα, οι προφάσεις, τα προσωπεία, αρχίζουν να διαλύονται σαν χαρτί στο νερό. Ο Νίτσε αναγνωρίζει σ' αυτήν την αναταραχή μια αναγκαία διαδικασία για την υπέρβαση του εαυτού" [20] , γιατί η εσωτερική πάλη είναι απαραίτητη για την εξέλιξη.Ο Λόρκα μιλά για το duende, εκείνη τη μυστική δύναμη που γεννιέται από τον τρόμο της δημιουργίας , εκεί όπου ο ποιητής δεν γράφει αλλά μάχεται.Στη φουρτούνα της ύπαρξης το πεδίο που καλούμαστε να δώσουμε τη μάχη οριοθετούν : η θλίψη της σκέψης, η αδράνεια του νου ,η θραύση της λογικής.
Η τρικυμία όμως δεν είναι μόνο χάος, είναι και πρόκληση: να φτιάξουμε εσωτερικές άγκυρες,ν' αγαπήσουμε ννα βρούμε νόημα στη ζωή μας.Ο Ρίλκε συμβουλεύει το νέο ποιητή : «Μάθε ν’ αγαπάς τις ερωτήσεις… ζήσε τώρα τα ερωτήματα. Ίσως κάποτε, δίχως να το καταλάβεις, να ζήσεις την απάντηση»[6]. Σ' αυτή τη μάχη οφείλουμε στη ζωή να μην παραδώσουμε τα όπλα μας ,γιατί η θέληση να επιβιώσουμε ξεπερνάει αδυναμίες ,δισταγμούς , τα" γιατί" . Θυμάσαι την προφητεία του Λειβαδίτη ; :"Θα 'ρθει καιρός που θα πεις/τι νόημα είχε η φουρτούνα,/αν ήταν να χαθείς έτσι/στα ήρεμα νερά".[21] Ναί ,η θαλασσοταραχή μας δίνει την ευκαιρία να δούμε, όχι τον κόσμο, αλλά εκείνο το κομμάτι του εαυτού που μένει άπλετα εκτεθειμένο,το πραγματικό ,το αληθινό.Γιατί ,ίσως, στο τέλος, αυτό να είναι το ζητούμενο : αν υπάρξεις εκεί όπου δεν είσαι ασφαλής ,να παραμείνεις όρθιος ,βιώνοντας τη σύγχυση, το φόβο ακόμη καί το θαύμα καί να αναζητήσεις "λύσεις".Δεν λένε ότι τους ποιητές τους εμπνέει η μελαγχολία;
Πολλές φορές ,παρόλο που είναι παράξενο όμως συμβαίνει ,μεσ' την εσωτερική φουρτούνα, εκεί που θα 'πρεπε να υπάρχει φλόγα, μέσα στον ίλιγγο της ταραχής,άλλοι βιώνουν μια αίσθηση θανάτου να τους καταλαμβάνει.Αισθάνονται να ζουν σ' ενα σκοτεινό σύννεφο , σε μια ατμόσφαιρα σαν εκείνη της "Σιωπής" του Μπέργκμαν ,φωνές να ψυθυρίζουν πένθιμους στίχους :“I felt a Funeral, in my Brain,/And Mourners to and fro/Kept treading—till it seemed/That Sense was breaking through [22] υπό την αχνή υπόκρουση του Adagio γιά έγχορδα Νο 11 του Barber. Κι έξαφνα ,σαν από θαύμα, μιά ανέλπιστη δύναμη αναδύεται από τα έγκατα της ψυχήςτους καί τους σπρώχνει από τον σκοτεινό βυθό ,αργά-αργά, στην επιφάνεια ,για να θρονιαστούνε στον αφρό του κύματος ,στο φως του ήλιου μ' ένα κλαυσίγελο στα χείλη : όπως συμβαίνει όταν ακούμε το δραματικό και έντονο πρώτο μέρος της Ενάτης ,καθηλωμένοι από τη μυστηριώδη και αινιγματική ατμόσφαιρά του,τα αντιθετικά θέματα,τις έντονες δυναμικές αντιθέσεις και τη αίσθηση αγωνίας που κορυφώνεται σε μια δραματική έξαρση.Στο απαύγασμα αυτής της έξαρσης ακούγεται μιά στεντόρεια, απελπισμένη κραυγή της ποίησης : "We are the hollow men/We are the stuffed men/Leaning together/Headpiece filled with straw. Alas)”(Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι/Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι/Που σκύβουμε μαζί/Καύκαλα μ’άχερα γεμάτα. Αλίμονο").[23].Αυτή η κραυγή σχίζει το στερέωμά μας ,ίδια με την αστραπή που σκίζει το σκοτάδι, αποκαλύπτοντας την ελπίδα.
Η αποκάλυψη γίνεται μέσα στη σφοδρότητα καί το χάος .Δεν υπάρχει φουρτούνα δίχως αποκάλυψη. Ο Σολωμός τη διέβλεψε στη φωτιά καί στο κύμα "... ως η φωτιά μες στη φωτιά, το κύμα μες στο κύμα,σε μιαν αντίκρισε ψυχήν ό,τι η ψυχή αποθύμα!"[24],ενώ ο Σικελιανός οραματίστηκε την επιβράβευση της προσπάθειας ,της άθλησης,της επιβίωσης μέσα στη θαλασσοταραχή,με ένα χάδι του κύματος ,όταν έγραφε : "Κύμα από χάδι ατέλειωτο γιομίζει την ψυχή σου /λούζεται μες σε ωκεανό η μυστική άθλησή σου."[25] Η καταιγίδα δεν έρχεται μόνο να μας δοκιμάσει, αλλά να μας ξεγυμνώσει απ’ τα περιττά. Η τρικυμία δεν είναι μόνο χάος είναι και πρόκληση: να φτιάξουμε εσωτερικές άγκυρες. Να βρούμε νόημα στη ζωή μας ,γιατί στον πυρήνα της τρικυμίας το "εγώ" δεν σώζεται , μετασχηματίζεται.
Η τρικυμία είναι η συνθήκη κάθε υπαρξιακής αναγέννησης. Μας πετάει από το κατάστρωμα των βεβαιοτήτων και μας αναγκάζει να κολυμπήσουμε στα σκοτεινά νερά της αμφιβολίας.Στο "... φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου."[26] είδαμε θύελλες. Σκιαχτήκαμε. Μάθαμε , όμως, ν’ αντέχουμε. Η ανθεκτικότητα αυτή, η ικανότητα να επιβιώνεις και να μαθαίνεις από τις καταιγίδες,είναι -όπως επισημαίνει ο Ελιοτ- "μόνον γιά όσους θα ρισκάρουν να πάνε πιό μακριά για να βρούν πόσο μακρυά μπορεί να πάνε" [27] . Τελικά η αντιμετώπιση των ακραίων καταστάσεων οδηγεί στην αυτογνωσία.Και κάπως έτσι, η τρικυμία εντός μας γίνεται πηγή. Πηγή σκέψης, πηγή έκφρασης, πηγή δημιουργίας.Ίσως η τρικυμία αυτή να μην κοπάσει ποτέ. Ίσως να είναι μέρος αυτού που είσαι,παύεις,όμως, να τη φοβάμαι όπως παλιά ,δεν μπορεί πιά να σε καταπιεί.Ετσι,μαθαίνεις , αφού δεν μπορείς να την αποφύγεις,να ταξιδεύεις μέσα της καί να μη χάνεσαι.
Κι αν κάποτε όλα σωπάσουν ,επέλθει γαλήνη κι εμείς ακόμα αναπνέουμε , η μάχη που δώσαμε με αξιοπρέπεια μας έδωσε τη δύναμη να προχωρήσουμε , να κολυμπήσουμε ως την ακτή κι εκεί πεσμένοι ,γυμνοί ,αλλά ζωντανοί,απαλλαγμένοι από το έρμα-το σκοτάδι- της ψυχής που αφήσαμε στη θάλασσα,ίσως σταθούμε τυχεροί αν βρούμε ένα καλάμι να ψαρέψουμε το άπειρο[28] ,το αίσθημα της νίκης που θα μας κατακλύζει , ακόμη και μετά την πιο μεγάλη τρικυμία , θάναι η δόξα μας καί το "αίνιγμά [μας] διαβασμένο από τη θάλασσα" θάχει λυθεί.-[29]
Λιτόχωρο, Ιούνιος 2025,για τους "Σελιδοδείκτες"
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1.Ελεύθεροι Πολιορκημένοι,Σχεδίασμα Β',9.
2.Πρόσπερο ,Τρικυμία Σαίξπηρ:"We are such stuff as dreams are made on..."
3.Γ. Ρίτσος, Ρωμιοσύνη, Κέδρος, 1986, σελ. 233.
4.Γ. Σεφέρης, Μυθιστόρημα, Ίκαρος, 1994, σελ. 115
5.Ο.Ελύτης Η Μαρίνα Των Βράχων ,Προσανατολισμοί.((Έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη - Μα πού γύριζες/Ολημερίς τη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας/Αετοφόρος άνεμος γύμνωσε τους λόφους
6.Ράϊνε Μαρία Ρίλκε,Γράμματα σ' ενα νέο ποιητή ,Ικαρος,2010(: "Το βαθύτερο σκοτάδι δεν είναι έξω ,αλλά η δυνατότητα να δούμε μέσα του")
7.Καζαντζάκης
8.Γιάννης Ρίτσος ,Τέταρτη διάσταση ,Ο ταχυδρόμος.
9.Γ. Σεφέρης,Επιφάνεια
10.Καζαντζάκης
11.Γ.Σεφέρης ,Μέρες Γ.
12.Κ.Π.Καβάφης,Ιθάκη
13.Κ.Π.Καβάφης,Αργίες("Σαν φύλλο στον άνεμο, ρίχτηκα στη θάλασσα των καιρών...")
14.Κ. Καβάφης, Ποιήματα, Ίκαρος, 2003, σελ. 77
15.Ο. Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Ίκαρος, 1959, σελ. 145).
16.Γ.Σεφέρης ,Στροφή,Ερωτικός λόγος
17.Κ. Καρυωτάκης, Ποιήματα, Γαβριηλίδης, 2011, σελ. 94 (("Ποιος είδε τέτοια ομορφιά να κλαίει μες στον αφρό;")
18.Ν.Γκάτσος,Τραγούδι,"Σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ μα η θάλασσα με παίρνει κι όλο με πάει και με πάει σε χώρες μακρινές
19.Β.Γούλφ,Τα Κύματα,Εκδ.Συρτάρι,2022
20.Φ.Νίτσε ,Τάδε Εδη Ζαρατούστρα,Εκδοτική Θεσαλονίκης,2008
21.Τ.Λειβαδίτης,Ποίημα "Της Αγάπης",Ο Ανθρωπος με το Ταμπούρλο,Εκδ.Κέδρος,1956
22.Ε.Ντίκινσον,Ποιήματα,Εκδ.Κίχλη,2023
23.Τ.Σ.Ελλιοτ,ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ - ΠΡΟΥΦΡΟΚ - ΚΟΥΦΙΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ // (ΔΙΓΛΩΣΗ ΕΚΔΟΣΗ,Εκδ.Κείμενα,2021
24.Δ.Σολωμός,Ελεύθεροι πολιορκημένοι ,Β' Σχεδίασμα 16
25.Α.Σικελιανός,Λυρικός Βίος,Μήτηρ Θεού
26.Ο. Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Ίκαρος, 1959, σελ. 17
27.Τ.Σ.Ελιοτ στον πρόλογο της συλλογής "Transit of Venus: Poems"του Harry Crosby"(Only those who will risk going too far can possibly find out how far one can go)
28.Γ. Ρίτσος, Ποιήματα, Κέδρος, 1986, σελ. 312,,( "μ’ ένα καλάμι να ψαρέψουμε το άπειρο. Μας φτάνει.)
29.Ο.Ελύτης,Ηλιος ο Πρώτος.Από το ποίημα "Ο κήπος εμπαινε στη θάλασσα".
* Ο ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΓΑΝΟΠΟΥΛΟΣ είναι Οικονομολόγος-Επιχειρησιακός Ερευνητής -Αναλυτής Συστημάτων, Εικαστικός και μέλος της "Λογοτεχνικής παρέας Κατερίνης -ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΕΣ".