Το να κατανοήσουμε σήμερα τη φτώχεια δεν σημαίνει να κατανοήσουμε μία διαφορετική φυλή, τους φτωχούς: σημαίνει να κατανοήσουμε πώς τα βγάζει πέρα το ανθρώπινο είδος όταν στερείται όλα εκείνα τα αγαθά που θεωρούνται αυτονόητα στις πλούσιες χώρες. Οι Abhijit Banerjee και Esther Duflo εκπόνησαν μια συνταρακτική μελέτη, που φτάνει πολύ μακρύτερα από τις προηγούμενες έρευνες. Ενώ ορισμένοι οικονομολόγοι τείνουν να αποδίδουν τη φτώχεια στην αδυναμία των ίδιων των φτωχών να σκέφτονται λογικά, εκείνοι αποδεικνύουν ότι η φτώχεια αποκαλύπτει τι συμβαίνει όταν η ικανότητα της έλλογης σκέψης δεν υποστηρίζεται από σοβαρούς θεσμούς που βοηθούν τους ανθρώπους να λαμβάνουν αποφάσεις.
Δύο θεωρίες -δύο ιδεολογίες, θα έλεγε κανείς- συγκρούονταν ανέκαθεν μεταξύ τους στην προσπάθεια να απαντηθούν αυτές οι ερωτήσεις. Η πρώτη είναι η βικτωριανή θεωρία της φτώχειας, που δανείστηκε το όνομά της από τη βασίλισσα Βικτωρία, επί της βασιλείας της οποίας αναπτύχθηκε.
Οι φτωχοί είναι φτωχοί επειδή είναι ανεπαρκείς. Είναι μάταιο να προσπαθεί κανείς να τους ενθαρρύνει να κάνουν ό,τι τους συμφέρει: είναι φτωχοί, ακριβώς επειδή δεν θέλουν να το κάνουν.
Στο άλλο άκρο, η «προοδευτική» θεωρία πρεσβεύει ακριβώς το αντίθετο.
Υπεύθυνη για την ανεπάρκεια εκείνων που πλήττονται από τη φτώχεια είναι η ίδια η φτώχεια.
Ο λόγος που οι φτωχοί αποτυγχάνουν δεν είναι ότι διαφέρουν από τους άλλους. Αντιμετωπίζουν τις ίδιες δυσκολίες, αλλά δεν διαθέτουν τους αναγκαίους πόρους για να τις ξεπεράσουν.
Το πρόβλημα που φέρνουν στην επιφάνεια οι Banerjee και Duflo είναι πως οι φτωχοί δεν διαθέτουν το αναγκαίο πλαίσιο για να δράσουν αποτελεσματικά, και οι πόροι που τους λείπουν δεν είναι μόνο οικονομικοί. Σε μια πλούσια χώρα, μια οικογένεια δεν ασχολείται με το αν θα εμβολιάσει ή θα στείλει στο σχολείο τα παιδιά της, αν θα πληρώσει εισφορές για τη σύνταξή της ή αν θα ασφαλίσει το αυτοκίνητό της. Για όλα αυτά τα ζητήματα φροντίζει η κοινωνία, το κράτος, που είναι το μνημονικό της Ιστορίας.
Το αν πρέπει να εμβολιαστούν τα παιδιά ή να πάνε στο σχολείο το αποφασίζουν οι κοινωνικοί θεσμοί, η Ακαδημία Επιστημών, η κοινωνική ασφάλιση…
Ο κάτοικος μιας φτωχής χώρας πρέπει να αποφασίσει για όλα μόνος του, και συχνά το βάρος τον συντρίβει. Θα ήθελε, για παράδειγμα, να επενδύσει στα λιπάσματα, αλλά το χρονικό διάστημα ανάμεσα στη σπορά και τη συγκομιδή είναι υπερβολικά μεγάλο. Όταν προτείνεται στους αγρότες την εποχή της συγκομιδής να αγοράσουν κουπόνια ώστε να προπληρώσουν τα λιπάσματα για την επόμενη σπορά, εκείνοι δέχονται αμέσως. Η αποταμίευση όμως είναι κάτι πολύπλοκο όταν λείπουν τα «ασφαλή» οικονομικά εργαλεία, όταν οι ανάγκες πιέζουν συνεχώς. Το πρόβλημα δεν έγκειται στο ότι οι κάτοικοι των φτωχών χωρών είναι πιο ανεπαρκείς από εκείνους των πλούσιων χωρών.
Οι φτωχοί ξοδεύουν πολλά χρήματα για να συντηρήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιό τους, και κυρίως για την περίθαλψη, που μερικές φορές απορροφά μεγάλο μέρος των εισοδημάτων τους.
Τους είναι όμως πολύ δύσκολο να κάνουν προληπτικές δαπάνες, όταν οι πενιχροί τους πόροι πρέπει συνεχώς να διατίθενται για την κάλυψη άλλων αναγκών. Ένα φλιτζάνι τσάι με ζάχαρη, μια τηλεόραση έστω και σε κακή κατάσταση, προσφέρουν χαρά μεγαλύτερη από εκείνη που θα προσέφερε μια επένδυση με αβέβαιη και μελλοντική απόδοση. Είναι απλό: και οι φτωχοί επιζητούν την ευτυχία…
Σε κάθε περίπτωση, ένα είναι το δίδαγμα από αυτές τις μελέτες: οι πολιτισμικές ερμηνείες της φτώχειας απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Ο φτωχός είναι ένας πλούσιος που τον έχουν αφήσει μόνο του, χωρίς τη θεσμική υποστήριξη που θα τον βοηθούσε να πάρει τις «σωστές» αποφάσεις. Το υποδεικνύει το γεγονός πως, όταν παρουσιάζονται ευκαιρίες, όπως σήμερα στην Ασία, οι φτωχοί τις αξιοποιούν αμέσως.
HOMO ECONOMICUS
ΝΤΑΝΙΕΛ ΚΟΕΝ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ
Το πρόβλημα που φέρνουν στην επιφάνεια οι Banerjee και Duflo είναι πως οι φτωχοί δεν διαθέτουν το αναγκαίο πλαίσιο για να δράσουν αποτελεσματικά, και οι πόροι που τους λείπουν δεν είναι μόνο οικονομικοί. Σε μια πλούσια χώρα, μια οικογένεια δεν ασχολείται με το αν θα εμβολιάσει ή θα στείλει στο σχολείο τα παιδιά της, αν θα πληρώσει εισφορές για τη σύνταξή της ή αν θα ασφαλίσει το αυτοκίνητό της. Για όλα αυτά τα ζητήματα φροντίζει η κοινωνία, το κράτος, που είναι το μνημονικό της Ιστορίας.
Το αν πρέπει να εμβολιαστούν τα παιδιά ή να πάνε στο σχολείο το αποφασίζουν οι κοινωνικοί θεσμοί, η Ακαδημία Επιστημών, η κοινωνική ασφάλιση…
Ο κάτοικος μιας φτωχής χώρας πρέπει να αποφασίσει για όλα μόνος του, και συχνά το βάρος τον συντρίβει. Θα ήθελε, για παράδειγμα, να επενδύσει στα λιπάσματα, αλλά το χρονικό διάστημα ανάμεσα στη σπορά και τη συγκομιδή είναι υπερβολικά μεγάλο. Όταν προτείνεται στους αγρότες την εποχή της συγκομιδής να αγοράσουν κουπόνια ώστε να προπληρώσουν τα λιπάσματα για την επόμενη σπορά, εκείνοι δέχονται αμέσως. Η αποταμίευση όμως είναι κάτι πολύπλοκο όταν λείπουν τα «ασφαλή» οικονομικά εργαλεία, όταν οι ανάγκες πιέζουν συνεχώς. Το πρόβλημα δεν έγκειται στο ότι οι κάτοικοι των φτωχών χωρών είναι πιο ανεπαρκείς από εκείνους των πλούσιων χωρών.
Οι φτωχοί ξοδεύουν πολλά χρήματα για να συντηρήσουν το ανθρώπινο κεφάλαιό τους, και κυρίως για την περίθαλψη, που μερικές φορές απορροφά μεγάλο μέρος των εισοδημάτων τους.
Τους είναι όμως πολύ δύσκολο να κάνουν προληπτικές δαπάνες, όταν οι πενιχροί τους πόροι πρέπει συνεχώς να διατίθενται για την κάλυψη άλλων αναγκών. Ένα φλιτζάνι τσάι με ζάχαρη, μια τηλεόραση έστω και σε κακή κατάσταση, προσφέρουν χαρά μεγαλύτερη από εκείνη που θα προσέφερε μια επένδυση με αβέβαιη και μελλοντική απόδοση. Είναι απλό: και οι φτωχοί επιζητούν την ευτυχία…
Σε κάθε περίπτωση, ένα είναι το δίδαγμα από αυτές τις μελέτες: οι πολιτισμικές ερμηνείες της φτώχειας απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Ο φτωχός είναι ένας πλούσιος που τον έχουν αφήσει μόνο του, χωρίς τη θεσμική υποστήριξη που θα τον βοηθούσε να πάρει τις «σωστές» αποφάσεις. Το υποδεικνύει το γεγονός πως, όταν παρουσιάζονται ευκαιρίες, όπως σήμερα στην Ασία, οι φτωχοί τις αξιοποιούν αμέσως.
HOMO ECONOMICUS
ΝΤΑΝΙΕΛ ΚΟΕΝ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΛΙΣ