Δεν θα την αναγνωρίσεις εύκολα. Τη δύσκολη μαμά. Ακόμα κι αν ήταν ή είναι η μαμά σου. Ή ακόμα κι αν είσαι εσύ αυτή. Έχεις περάσει πολλά χρόνια - μην το ξεχνάς - βλέποντάς την υπό το πρίσμα της εξιδανίκευσης. Κι εξάλλου πώς να υποψιαστείς ότι όντως ήταν δύσκολη; Σάμπως είχες κι άλλη μαμά για να συγκρίνεις;
Οι πρώτες υποψίες ότι ίσως κάτι εκείνη δεν έκανε καλά μπορεί να αρχίσουν να σου δημιουργούνται μόλις συνειδητοποιείς ότι κάτι δεν πάει καλά με σένα. Και τότε ίσως χρειαστεί να την αποκαθηλώσεις από το βάθρο της για να ανακαλύψεις ότι ναι, τελικά μεγάλωσες με μια δύσκολη μητέρα. Συνήθως, όμως, χρειάζεσαι τη βοήθεια κάποιου για να το κάνεις αυτό. Κάποιου που ξέρει να εντοπίζει και αναγνωρίζει τις δύσκολες μαμάδες μέσα από τα συνήθως φιλτραρισμένα λεγόμενα των παιδιών τους.
Για αυτές τις μαμάδες αποφασίσαμε να μιλήσουμε με τον Ψυχίατρο-Παιδοψυχίατρο και Ψυχαναλυτή Ματθαίο Γιωσαφάτ.
Κύριε Γιωσαφάτ, από την προσωπική σας εκτίμηση θεωρείτε ότι υπάρχουν πολλές δύσκολες μητέρες ή είναι σπάνιο είδος;
Φυσικά και είναι πολλές! Βλέπω τόσες τόσα χρόνια. Όπως και τα παιδιά τους.
Πότε μια μαμά θεωρείται αρκετά καλή και πότε δύσκολη;
Αν μια μητέρα ξέρει ν’ αγαπάει το παιδί της, αυτόματα βρίσκει τους τρόπους για να γίνει και καλή μητέρα. Η αγάπη είναι οδηγός σε αυτή την περίπτωση. Αγαπάει το παιδί της σημαίνει να νοιάζεσαι για αυτό. Τον πρώτο χρόνο να το χαϊδεύει, να το παίρνει αγκαλιά και να του προσφέρει μια συνεχόμενη και επαναλαμβανόμενη αίσθηση ασφάλειας. Η μυρωδιά της μητέρας, η φωνή και τα τραγούδια της, η επανάληψη των παραμυθιών δημιουργούν την ασφάλεια. Και μετά, καθώς μεγαλώνει το παιδί, η μητέρα θα πρέπει να δημιουργήσει μαζί του μια σχέση αποδοχής. Είναι σημαντικό το παιδί να το νιώθει αυτό και να το καταλαβαίνει από μωρό. Είναι σχέση πομπού και δέκτη η σχέση μητέρας παιδιού.
Δύσκολη, επομένως, μητέρα δεν είναι μόνο εκείνη με τον ιδιότροπο χαρακτήρα;
Δύσκολη μητέρα είναι εκείνη που δεν ξέρει να αγαπά το παιδί της με τον σωστό τρόπο. Μπορεί να είναι ένας δύσκολος χαρακτήρας που δεν ξέρει πώς να σχετίζεται με τους άλλους. Αναλαμβάνει, όμως, ξαφνικά ένα σοβαρό έργο: αυτό της ανατροφής του παιδιού της. Αν, όμως, η μάνα - για κάποιους λόγους - δεν είναι ασφαλής με τον εαυτό της, είτε λόγω της προσωπικότητάς της, είτε λόγω του κοινωνικού πλαισίου, είτε γιατί η ίδια είχε προβλήματα με τη μάνα της, μπορεί να μην είναι μια αρκετά καλή μητέρα. Ή να είναι αυτό που λέμε δύσκολη μητέρα.
Αυτό εξαρτάται κυρίως από τις σχέσεις αγάπης που έχει πάρει από τη ζωή της. Από τον σύντροφό της και κυρίως από τη δική της μητέρα.
Δηλαδή, μια δύσκολη μητέρα είχε κι εκείνη μια δύσκολη μαμά;
Προϋπόθεση για μια μητέρα, για να μπορέσει να αγαπήσει το παιδί της, είναι να έχει βιώσει μια σχέση σχετικής αγάπης με τη δική της μητέρα. Αλλιώς είναι μια terra incognita - μια άγνωστη γη - για εκείνη. Η μάνα τότε ως μάνα γίνεται θύμα της δικής της μάνας. Πιθανόν όμως και η τελευταία να είχε άγνοια για το πώς να την αγαπήσει. Αν, όμως, δε με αγάπησε η μάνα μου, τότε δεν ξέρω πώς να αγαπήσω. Ούτε έναν άντρα ούτε το παιδί μου.
Αν η μαμά μου με φρόντιζε ως παιδί, μου ετοίμαζε πάντα ζεστό σπιτικό φαγάκι, μου είχε πάντα καθαρά και φρεσκοσιδερωμένα ρούχα για να φορέσω ή ξενυχτούσε δίπλα μου μέχρι να πέσει ο πυρετός, αυτό δεν αρκεί για να της αποδοθεί ο τίτλος της αρκετά καλής μαμάς;
Αν δεν ήταν δίπλα σου συναισθηματικά, δεν ένιωθε τα συναισθήματά σου, δεν ήταν δίπλα σου για να τα ακούσει και να τα καταλάβει, όποια κι αν ήταν αυτά, πιθανόν να μην ήταν μια αρκετά καλή μαμά. Γιατί δεν ήταν φροντιστική σε επίπεδο συναισθημάτων. Κι αυτό ισοδυναμεί με απουσία και έλλειψη. Φυσικά, θα στο πω πάλι, πιθανόν να μην το έκανε αυτό επειδή δεν ήξερε πώς να το κάνει ή δεν την έμαθαν πώς να το κάνει.
Η υπερπροστατευτική μητέρα πάντως είναι τυπικό “είδος” Ελληνίδας μαμάς. Έτσι δεν είναι;
Η υπερπροστατευτική μαμά ως είδος μητέρας, όπως λες, υπάρχει παντού. Όμως ναι, στην Ελλάδα τη συναντάμε πιο συχνά, ιδιαίτερα στις μητέρες της προηγούμενης γενιάς. Φυσικά η υπερπροστασία μπορεί να περάσει από γενιά σε γενιά. Δηλαδή, αν μεγάλωσες υπό το καθεστώς μιας υπερπροστατευτικής μαμάς, είναι πιθανό να επαναλάβεις κι εσύ το ίδιο με το παιδί σου. Υπάρχει ένα πρόβλημα εδώ. Συνήθως αυτές οι μαμάδες πιστεύουν ότι είναι πολύ καλές μητέρες, επειδή προσέχουν σε υπερβολικό βαθμό τα παιδιά τους. Στην πραγματικότητα, η υπερπροστασία είναι κάτι που καταστρέφει το παιδί, επειδή δεν το αφήνει να μεγαλώσει, να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί σε μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Όσο για τη μητέρα, μέσω της υπερπροστασίας καταλήγει να επεμβαίνει για να κάνει ό,τι εκείνη θέλει. Στην πραγματικότητα, χρειάζεται το παιδί της για να νιώθει ότι έχει κάποιον που την αγαπά. Παράλληλα το χειραγωγεί για να την αγαπήσει. Όλα αυτά χωρίς να μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι κατά βάθος δεν το αγαπά όπως θα έπρεπε και ότι το χρησιμοποιεί για εκείνη, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της. Είναι συχνά η μητέρα που θα πει: “Μα κοίτα πόσα έκανα για σένα” ή “Εγώ θυσιάστηκα για σένα” ή όπως έλεγε η δική μου μαμά: “Μάνα είναι μόνο μία”.
Το έλεγε αυτό η μαμά σας;
Όλες οι μαμάδες το λένε. Άλλες περισσότερο κι άλλες λιγότερο ηχηρά. Γιατί δεν θέλουν να ξεκολλήσουν από τα παιδιά τους. Δεν θέλουν να τα αφήσουν να ανεξαρτητοποιηθούν, πράγμα το οποίο φυσικά ξεκινά από παρελθοντικές καταστάσεις. Μην ξεχνάς ότι παλαιότερα οι γυναίκες έδιναν στον γιο τους τον ρόλο του προστάτη, του δεύτερου συζύγου, επειδή τον χρειαζόταν.
Σήμερα, όμως, μια γυναίκα δε χρειάζεται να το κάνει αυτό. Είναι ανεξάρτητη, εργάζεται, παντρεύεται από έρωτα, άρα έχει πιο πολλές πιθανότητες να έχει μια καλή σχέση με τον σύντροφό της.
Παντρεύεται από έρωτα…. Αυτό νομίζεις; Μάλλον δεν έχεις διαβάσει το βιβλίο μου “Να Παντρευτεί Κανείς ή Να Μην Παντρευτεί”. Παρόλο που οι καιροί έχουν αλλάξει και τα προξενιά έχουν λιγοστέψει και πράγματι μπορούμε να παντρευτούμε και από έρωτα ή έτσι να νομίζουμε, αυτό δεν αποτελεί εγγύηση ότι θα έχουμε έναν καλό γάμο. Ο γάμος στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι σε κρίση. Παρόλο που θεωρείται σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή μας. Οι άνδρες δεν έχουν μάθει να αγαπούν τις γυναίκες. Και οι γυναίκες ξέρουν πώς, όταν μεγαλώσουν, ο μόνος άνδρας που θα συνεχίζει να τις κοιτάζει στα μάτια είναι ο γιος τους (αν έχουν). Γι’ αυτό και τα προβλήματα διαιωνίζονται.
Η «νάρκισσος μαμά» θεωρείται κι αυτή δύσκολη μαμά;
Ναι η νάρκισσος μαμά είναι δύσκολη μαμά. Κι όχι μόνο επειδή κυρίως είναι επικεντρωμένη στον εαυτό της. Επιπλέον, ζητά να ικανοποιήσει τις δικές της προσδοκίες, απαιτώντας από το παιδί βαθμούς, μετάλλια, υψηλές επιδόσεις, επιτυχημένη πορεία όπως εκείνη την ορίζει, επειδή το βλέπει ως προέκταση του εαυτού της. Ή προβάλλει στο παιδί της τις δικές της επιθυμίες που δεν εκπλήρωσε και καλλιεργεί μέσω του παιδιού της τα όνειρά της. Ήθελε εκείνη να γίνει σαν κορίτσι μπαλαρίνα και στέλνει το κοντόχοντρο κοριτσάκι της στο μπαλέτο. Ξέρεις ότι πουθενά, σε καμία χώρα στον κόσμο δεν έχει τόσες πολλές σχολές μπαλέτου όσες στην Ελλάδα; Κι εμένα, στην οικογένεια χειρουργό με ήθελαν κι όχι ψυχίατρο...
Υπάρχουν μητέρες που ζηλεύουν κατά βάθος τα παιδιά τους;
Ασφαλώς. Η ζήλια είναι ένα οιδιποδιακό αποτέλεσμα που προκύπτει στα τρία με τέσσερα χρόνια. Τότε που τα κορίτσια ερωτεύονται τον μπαμπά και τα αγόρια τη μαμά. Κι αυτό μπορεί να μη λυθεί ποτέ. Όταν το κορίτσι γίνει μαμά, είναι πιθανό να θέλει να κρατήσει κοντά της το γιο της, επειδή δεν τα “κατάφερε” με τον μπαμπά της, αφού ήταν ο σύζυγος της μαμάς της. Αναμενόμενο είναι να ζηλέψει επομένως με εκείνη που έρχεται για να της πάρει τον γιο που μεγάλωσε.
Ισχύει, επομένως, ότι η πεθερά ζηλεύει τη νύφη;
Ναι, ισχύει. Ισχύει όμως και το αντίστροφο. Και η νύφη ζηλεύει την πεθερά. Στην πραγματικότητα, εξάλλου, η πεθερά επίσης συμβολίζει τη μαμά της, εκείνη που της πήρε τον μπαμπά της όταν ήταν μικρή. “Έναν άντρα βρήκα, τον μπαμπά μου, και μου τον έφαγε η μάνα μου” είναι η σκέψη που υπάρχει στο μυαλό της νύφης. “Τώρα βρήκα έναν άλλον και τον θέλει η μάνα του”. Όπως καταλαβαίνεις αυτές είναι σκέψεις που υπάρχουν στο μυαλό χωρίς πολλές φορές να το καταλαβαίνουμε.
Ζήλια μητέρας απέναντι στην κόρη; Υπάρχει;
Φυσικά, μπορεί και η ίδια η μητέρα να ζηλεύει το παιδί της - συνήθως την κόρη της - ιδιαίτερα αν δεν έχει αποκτήσει γιο. Η κόρη εκπροσωπεί τα νιάτα, εκείνη που πέτυχε ή μπορεί να πετύχει αυτά που δεν πέτυχε η ίδια. Έτσι κι αλλιώς, όμως, η παλιά γενιά φθονεί την καινούργια. Ένας από τους λόγους που έστελναν επί αιώνες τη νέα γενιά στους πολέμους. Για να σκοτωθεί.
Πόσο δύσκολο είναι να μεγαλώνεις με μια μητέρα που είναι επικριτική ή απορριπτική;
Η επικριτική μητέρα μεγάλωσε με μια επικριτική μητέρα. Ή μπορεί να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση ή να ένιωθε ότι δεν την αγαπούσαν. Ή ποτέ κανείς να μην κατάφερε να την κάνει να νιώθει ότι αξίζει. Είναι σίγουρα μια μητέρα που δεν είναι βέβαιη ούτε για τον εαυτό της ούτε για τους στόχους της. Οπότε επικρίνει το παιδί της, προβάλλοντας πάνω του ασυνείδητα τα αισθήματα που έχει για τον εαυτό της. Επικρίνει κάτι που κατά βάθος επικρίνει στον εαυτό της. Προβάλλει πάνω του τα προβλήματα που έχει η ίδια. Αυτό φυσικά μπορεί να ρημάξει το παιδί της. Και το χειρότερο είναι ότι κανείς από τους δύο δεν το καταλαβαίνει.
Με είχε επισκεφτεί κάποτε μια πανέμορφη γυναίκα ως θεραπευόμενη. Δε με θέλει κανέναν άνδρας, μου είπε, επειδή είμαι άσχημη. Τι ακριβώς εννοείτε, τη ρώτησα. “Να, κοιτάξτε τη μύτη μου. Έχει μια κάμψη, αν την δείτε λίγο στο πλάι κάτω από το φως…”. Φυσικά από πίσω κρυβόταν μια δύσκολη μητέρα που την είχε πείσει ότι δεν ήταν όμορφη. Μια συνηθισμένη μητέρα με μια εκθαμβωτική κόρη. Αν είσαι όμως μικρό παιδί, δεν ξέρεις τι είσαι. Βλέπεις τον εαυτό σου μέσα από τα μάτια της μητέρας σου. Αν εκείνη σου είπε ότι δεν είσαι όμορφος ή έξυπνος ή σε έκανε να το νιώθεις αυτό ακόμα και χωρίς να στο πει, το πιστεύεις αυτό για μια ζωή.
Διάβασα πρόσφατα μια έρευνα, που διεξήχθη από το Πανεπιστήμιο του Essex, που υποστηρίζει ότι οι απαιτητικές μαμάδες έχουν πιο επιτυχημένα παιδιά. Ποιο είναι το σχόλιό σας πάνω σε αυτό;
Υπάρχουν δύο πλευρές σε αυτό. Υπάρχει η περίπτωση που η μητέρα είναι μια καλή μητέρα, αγαπά πραγματικά το παιδί της και το αποδέχεται. Σε αυτή την περίπτωση οι προσδοκίες της προέρχονται από την αποδοχή που έχει για το παιδί της, με αποτέλεσμα αυτό να μεγαλώνει με αισιοδοξία. Αισθάνεται δυνατό, πιστεύει στον εαυτό του και το πιθανότερο είναι ότι θα προκόψει, θα πάει μπροστά. Υπάρχει, όμως, όπως προανέφερα, και η μητέρα εκείνη που δεν αποδέχεται τον εαυτό της συνειδητά ή ασυνείδητα και σπρώχνει το παιδί να γίνει κάτι που δεν έγινε η ίδια. Αυτό μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά στο να αναπτύξουν αισθήματα κατωτερότητας και ανικανότητας, επειδή φορτώνονται τις προσδοκίες της μάνας χωρίς να εισπράττουν θαυμασμό και αποδοχή από εκείνη. Μία άλλη πλευρά έχει να κάνει με την έλλειψη πίστης της μητέρας προς το παιδί. Μπορεί να έχει υψηλές προσδοκίες για εκείνο, αλλά στην πραγματικότητα δεν πιστεύει στις δυνατότητές του. Απλά το πιέζει, χωρίς ποτέ να είναι ευχαριστημένη από αυτό.
Φυσικά, η επιτυχία για την οποία μιλάει η έρευνα είναι σχετική. Προφανώς μιλάει για την επαγγελματική επιτυχία. Χωρίς να εξετάζει τον δείκτη της ευτυχίας.
Το να είσαι επιτυχημένος δε συνεπάγεται ότι είσαι κι ευτυχισμένος. Αυτό μου λέτε;
Φυσικά. Επίσης, να λάβουμε υπόψη ότι πολλοί από όσους θεωρούνται επιτυχημένοι επαγγελματικά δε θεωρούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους επιτυχημένους. Κι αυτό συμβαίνει επειδή επέλεξαν ένα επάγγελμα που δεν τους γεμίζει, ενώ στην πραγματικότητα ήθελαν να κάνουν κάτι άλλο. Πολλοί επίσης από τους ιδιαίτερα επιτυχημένους έχουμε παρατηρήσει ότι είχαν μια δύσκολη ζωή και συχνά δύσκολους γονείς. Κάποιο άλλοι, πάλι, επέλεξαν την αποτυχία για να εκδικηθούν τους γονείς τους.
Σκοπός μιας μητέρας, πάντως, δεν πρέπει να είναι η επιτυχία του παιδιού αλλά η ευτυχία του. Αυτή την ευτυχία που προέρχεται από την αποδοχή του εαυτού του. Είμαστε σχετικά ευτυχισμένοι, όταν αποδεχόμαστε και αγαπάμε τον εαυτό μας.
Όμως, αν δε μας έχει αποδεχτεί η μητέρα μας, είναι πιο δύσκολο να καταφέρουμε να αποδεχτούμε τον εαυτό μας; Έτσι δεν είναι;
Ακριβώς έτσι.
Πόσο σοβαρές τελικά μπορεί να είναι οι συνέπειες για ένα παιδί που μεγάλωσε με μια δύσκολη μητέρα;
Είναι δύσκολο, επειδή το παιδί δυσκολεύεται να καταλάβει τι θέλουν από αυτό και η ανασφάλειά του γίνεται πάρα πολύ μεγάλη. Μπορεί να γίνει καταθλιπτικό. Η κατάθλιψη, εξάλλου, ξέρουμε ότι ξεκινάει από τον πρώτο χρόνο ζωής. Γενικά, οι περισσότερες νευρώσεις των παιδιών έχουν τις ρίζες τους στη σχέση με τη μητέρα. Η μητέρα είναι σημαντικό να αποδέχεται πραγματικά το παιδί της, τον χαρακτήρα, τις επιθυμίες, τις ανάγκες του. Live and let live (ζήσε κι άσε και τους άλλους να ζήσουν) είναι αυτό που λέω συχνά.
Σκοπός μιας μητέρας δεν πρέπει να είναι η επιτυχία του παιδιού αλλά η ευτυχία του.
Η εργαζόμενη μητέρα μπορεί να είναι μια αρκετή καλή μαμά;
Η εργασία σαμποτάρει τη μητρότητα τον πρώτο χρόνο ζωής του παιδιού. Τότε που η μητέρα χρειάζεται να φροντίζει το μωρό αποκλειστικά εκείνη. Κι όχι να μοιράζεται τον ρόλο της με άλλους, τη νταντά, τη γιαγιά, τον μπαμπά. Ο μπαμπάς τον πρώτο χρόνο το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να είναι η “μαμά” της μαμάς. Καλύτερα το παιδί τον πρώτο χρόνο να έχει μία μέτρια μαμά παρά πέντε καλές μητέρες. Επιστρέφοντας στην εργασία της, μετά τον πρώτο χρόνο που έχει περάσει με το μωρό της, θα έχει χτίσει μαζί του μια σχέση ασφάλειας, πράγμα που θα επηρεάσει θετικά τις μελλοντικές του σχέσεις. Η μητέρα είναι αυτή που μας καθορίζει.
Οφείλω πάντως να τονίσω ότι μια μητέρα που εργάζεται μπορεί να είναι μια καλή μητέρα. Κι αυτό επειδή μέσα από τη δουλειά της νιώθει συνήθως η ίδια πιο γεμάτη και ευτυχής και επομένως είναι πιο αυξημένες οι πιθανότητες να είναι πιο καλή και με το παιδί της.
Η γυναίκα σας ήταν εργαζόμενη μητέρα;
Ναι. Και λείπαμε και οι δύο πολύ από το σπίτι, όταν η κόρη μου ήταν μικρή. Θα πρέπει όμως να σου πω ότι πολλές νευρώσεις, που αποκτώνται στην παιδική ηλικία, προέρχονται και από τις δυσαρμονίες των γονιών. Επειδή δεν αγαπούσαν ο ένας τον άλλον. Και στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη δυσαρμονία μεταξύ της μαμάς και του μπαμπά.
Μπορεί μια γυναίκα, που μεγάλωσε με μια δύσκολη μητέρα, να εξελιχθεί τελικά σε μια αρκετά καλή μητέρα;
Μπορεί και ναι, μπορεί και όχι. Ακόμα κι αν ως μητέρα δεν επαναλάβει τα ίδια λάθη, θα κάνει άλλα δικά της. Καμία μητέρα δεν είναι τέλεια. Αν γνωρίζει όμως ή υποψιάζεται μια γυναίκα ότι μπορεί να γίνει καλύτερη μητέρα και κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, μπορεί να εξελιχθεί σε μια αρκετά καλή μητέρα. Κάποιες επιθυμούν να εξελιχθούν και ψάχνουν να βρουν το πώς. Αυτό είναι καλό. Εγώ προσωπικά χαίρομαι πολύ όταν έρχονται έγκυες γυναίκες και μου λένε: Ήρθα για να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου, έτσι ώστε να γίνω καλύτερη μανούλα. Κι εγώ σίγουρα προτιμώ μια μάνα που ξέρει ότι ίσως κάπου υστερεί και προσπαθεί να γίνει καλύτερη από μία που απλά πιστεύει ότι είναι τέλεια.
...................................................................
Ο Ματθαίος Γιωσαφάτ γεννήθηκε στην Κατερίνη, είναι νευρολόγος –ψυχίατρος- παιδοψυχίατρος, με εκπαίδευση στην ψυχαναλυτική θεραπεία, στην ομαδική ανάλυση και στην Οικογενειακή Θεραπεία.
Έχει διδάξει στο Κέντρο Towistock και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου ως Επίκουρος Καθηγητής.
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα εξελέγη διευθυντής του Παιδοψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής. Ίδρυσε με άλλους την Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας που εκπαιδεύει στην Ατομική Ψυχαναλυτική Θεραπεία και την Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας της οποίας είναι πρόεδρος και διευθυντής του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου.
Είναι τακτικό μέλος πολλών διεθνών επιστημονικών Εταιρειών και έχει μετάσχει στη συγγραφή πολλών επιστημονικών βιβλίων και πολυάριθμων άρθρων.
Έχει κληθεί να μιλήσει σε πολλά κέντρα του εξωτερικού, καθώς και σε πολυάριθμα νοσοκομεία και επιστημονικά κέντρα. Είναι ο πρώτος ιδρυτής μαζί με άλλους συναδέλφους της Παιδοψυχιατρικής Εταιρίας Ελλάδος.
Είναι συγγραφέας των βιβλίων «Να παντρευτεί κανείς ή να μην παντρευτεί», «Μεγαλώνοντας στην ελληνική οικογένεια», «Εγώ κι εσύ... και οι άλλοι» (όλα εκδόσεις Αρμός), «Οι άνθρωποι μου» (εκδόσεις Ποταμός), «Οικογένεια σε Κρίση» (εκδόσεις Ακρίτας), «Θεραπεία Ζεύγους» (εκδόσεις Καστανιώτης).
Φλώρα Κασσαβέτη
https://www.o-klooun.com/anadimosiefseis/19-1-erotiseis-ston-matthaio-giosafat-gia-tis-dyskoles-mamades