ΤΟ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ. Γράφει ο Σταμάτης Παγανόπουλος

“Τοῦδε τό μνῆμα καλύπτει Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον, τοῦ δ’ εὐδόκιμον ἔργον ἔγνω Μαραθὼν ἀλσοθέσπις καὶ βαθυχαιτήεις Μήδος ἐπιστάμενος."
Μετάφραση:
Αυτό το μνήμα σκεπάζει τον Αισχύλο, γιο του Ευφορίωνα, Αθηναίο, του οποίου το έργο έγινε γνωστό στον ιερό Μαραθώνα και στον πολύτριχο Μήδο που το γνώρισε καλά.

Το επίγραμμα αυτό ,το οποίο μας παραθέτει ο  Παυσανίας  από τις ανά την Ελλάδα περιηγήσεις του (1.4.45 ) αποδίδεται στον ίδιο τον Αισχύλο και βρέθηκε χαραγμένο στον τάφο του στη Γέλα της Σικελίας, όπου και πέθανε. Σύμφωνα με άλλες απόψεις φαίνεται πιθανότερο ότι είναι ψευδεπίγραφο έργο της ελληνιστικής εποχής.

Το επίγραμμα του Αισχύλου αποσιωπά εντελώς την ποιητική του δραστηριότητα, εστιάζοντας αποκλειστικά στη στρατιωτική του δράση στη μάχη του Μαραθώνα. Η επιλογή αυτή έχει ερμηνευτεί ως ένδειξη της αρετής του πολίτη-πολεμιστή, αλλά και ως έντονη αντίστιξη προς τα επιγράμματα των άλλων τραγικών, που εξυμνούν την ποιητική δημιουργία.

Επί παραδείγματι στο επίγραμμα για τον Ευριπίδη , στον τάφο του  στην Πέλλα, όπου πέθανε φιλοξενούμενος του βασιλιά Αρχέλαου ,όπως μας  παραδίδεται ομοίως ,ως άνω, από τον Παυσανία  (1.2.2)  και άλλες πηγές, διαβάζουμε : “Εὐριπίδην, ὃν Μοῦσαι ἐφίλησαν, Ἀθηναῖον
γῆ Μακεδὼν καλύπτει· θανὼν δ’ ἔτι ζῇ." [Τον Ευριπίδη, που αγάπησαν οι Μούσες, τον Αθηναίο, τον σκεπάζει μακεδονική γη· αλλά κι όταν πέθανε, ζει.]

Ο Ευριπίδης παρουσιάζεται ως αγαπημένος των Μουσών, με έμφαση στην ποιητική του έμπνευση. Παρότι πέθανε στη Μακεδονία, η φήμη του παραμένει ζωντανή. Το επίγραμμα υπογραμμίζει την αθανασία του ποιητή μέσω του έργου του, σε αντίθεση με τη σωματική θνητότητα.

Στο επίγραμμα για τον Σοφοκλή,αποδιδόμενο στον Σιμωνίδη ή ανώνυμο, που μας παραδίδεται,ομοίως (1.21.1),  από τον Παυσανία-  όπου αναφέρει ότι το επίγραμμα αυτό ήταν χαραγμένο στον τάφο του Σοφοκλή στην Αθήνα.(  Επιγραφική καταγραφή: Inscriptiones Graecae II² 2325 (αναφέρεται ότι ο Σοφοκλής είχε 18 νίκες σε δραματικούς αγώνες )

  -διαβάζουμε :"Σοφοκλέα Μουσαγέτης ἔθαψε πατρίς Ἀθήνη, τιμᾶσα σοφίης εἵνεκα καὶ μεγάλων ἀρετᾶν "[Τον Σοφοκλή έθαψε η πατρίδα του η Αθήνα, τιμώντας τον για τη σοφία και τις μεγάλες του αρετές.]

Εδώ γίνεται ρητή αναφορά στη σοφία και στις ποιητικές του αρετές, αναγνωρίζοντας τον ως κορυφαίο δημιουργό της τραγωδίας.Ο Σοφοκλής τιμάται ως «Μουσαγέτης», δηλαδή ως ηγέτης των Μουσών, υποδηλώνοντας την κορυφαία θέση του στην ποιητική τέχνη. Η Αθήνα τον ενταφιάζει με τιμές, αναγνωρίζοντας τη σοφία και τις αρετές του. Το επίγραμμα αποτυπώνει την πολιτισμική αξία της τραγωδίας στην αθηναϊκή κοινωνία.

  

Τα επιγράμματα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη προβάλλουν την ποιητική τους αριστεία, ενώ του Αισχύλου προβάλλει την στρατιωτική του δόξα. Η αντίθεση αυτή προσφέρεται για φιλολογική ανάλυση γύρω από τις αξίες της εποχής, την αυτοαντίληψη των ποιητών και την πρόσληψη του έργου τους από την κοινότητα.

 Επειδή αγγίζει σε μεγάλο βαθμό  την σημερινή πραγματικότητα ,ελληνική και ερωπαϊκή,στην  κλασική, κριτική στο  επίγραμμα του Αισχύλου, την οποία βρίσκουμε στο ποίημα του Καβάφη «Νέοι της Σιδώνος 400 μ.Χ.». Εδώ, ένα παιδί «φανατικό για γράμματα» θα εξαναστεί ακούγοντας τον ηθοποιό να υπερτονίζει τις φράσεις «αλκήν δ'ευδόκιμον» και «Μαραθώνιον άλσος» και μάλιστα θα χαρακτηρίσει «λιποψυχία» την επιλογή του Αισχύλου να προβάλει τις πολεμικές επιδόσεις του με ταυτόχρονη αποσιώπηση των επιτευγμάτων του ως κορυφαίου τραγικού ποιητή. Με τον υπερβάλλοντα μάλιστα καλλιτεχνικό ζήλο του, θα υποδείξει εκ των υστέρων στον Αισχύλο ποιο θα ήταν κατά τη γνώμη του το σωστό περιεχόμενο του επιγράμματος, για να καταλήξει ως εξής:

 «Κι όχι απ' τον νου σου ολότελα να βγάλεις
της Τραγωδίας τον Λόγο τον λαμπρό —
τι Αγαμέμνονα, τι Προμηθέα θαυμαστό,
τι Ορέστου, τι Κασσάνδρας παρουσίες,
τι Επτά επί Θήβας— και για μνήμη σου να βάλεις
μόνο που μες στων στρατιωτών τες τάξεις, τον σωρό
πολέμησες και συ τον Δάτι και τον Αρταφέρνη».

Στον  ειρωνικό χειρισμό του θέματος από τον Καβάφη,που  αναδεικνύει την ουσιαστική αδυναμία των «Νέων της Σιδώνος» (όπως και όλων των διαχρονικών μιμητών και ομοφρόνων τους) να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν το περιεχόμενο του αισχύλειου επιγράμματος  και ο λόγος της αδυναμίας αυτής είναι απλός.

Οι Νέοι της Σιδώνος είναι εξελληνισμένοι Σύροι του 400 μ.Χ. Στις μέρες τους ο αρχαίος κόσμος έχει πεθάνει προ πολλού, αλλά λόγω κεκτημένης ιστορικής ταχύτητας η ανάμνηση της πολιτιστικής ακτινοβολίας του παραμένει αμείωτη. Έχουν τη νοοτροπία κοσμοπολίτη σε μια μεταβατική εποχή αβεβαιότητας και κοσμογονικών αλλαγών οι οποίες τους αφήνουν παγερά αδιάφορους και στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η έννοια της πατρίδας τους είναι άγνωστη. Απέχουν χρονικά εννιακόσια περίπου χρόνια από το 490 π.Χ. και, όπως είναι φυσικό, δεν μπορούν ούτε να φανταστούν ούτε, πολύ περισσότερο, να βιώσουν τον κουρνιαχτό, τις οιμωγές και τους αλαλαγμούς που είχαν κάποτε σκεπάσει το «Μαραθώνιον άλσος», τότε που ο Αισχύλος είχε ξεδιπλώσει σ' αυτό την «ευδόκιμον αλκήν» του.

Με δεδομένη «ευπορίαν του καθ' ημέραν» και απαλλαγμένοι από την υποχρέωση να παλέψουν με την καθημερινότητα για να εξασφαλίσουν τους υλικούς όρους της διαβίωσής τους, αλείφονται με αρώματα, απολαμβάνουν ποιητικές επαγγελίες και πιθανώς ενδίδουν στον ηδονικό αισθησιασμό. Γι' αυτούς τους εκθηλυμένους ντιλετάντηδες η τέχνη δεν είναι ένα παρακολούθημα της πραγματικότητας, κάτι σαν το «philosophari», που οφείλει να έπεται χρονικά και αξιολογικά του «vivere». H τέχνη γι' αυτούς είναι αυτόνομη, έχει αποκοπεί από την πραγματικότητα ή, καλύτερα, έχει πάρει τη θέση της ως εικονική πραγματικότητα , ως ένα υποκατάστατο,

Μια άλλη εκδοχή που πρέπει να δούμε σε συνέχεια του ποιήματος του Καβάφη είναι   το ποίημα του Μανώλη Αναγνωστάκη «Νέοι της Σιδώνος, 1970».

Κανονικά δεν πρέπει να ‘χουμε παράπονο
Καλή κι εγκάρδια η συντροφιά σας, όλο νιάτα.
Κορίτσια δροσερά — αρτιμελή αγόρια
Γεμάτα πάθος κι έρωτα για τη ζωή και για τη δράση.
Καλά, με νόημα και ζουμί και τα τραγούδια σας
Τόσο, μα τόσο ανθρώπινα, συγκινημένα,
Για τα παιδάκια που πεθαίνουν σ’ άλλην ήπειρο
Για ήρωες που σκοτώθηκαν σ’ άλλα χρόνια,
Για επαναστάτες Μαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς,
Για τον καημό του εν γένει πάσχοντος Ανθρώπου…

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης που φυλακίστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο για τις πολιτικές του ιδέες και την πολιτική του δράση (1949), διαπιστώνει δύο δεκαετίες μετά, στα χρόνια πια της δικτατορίας, πως οι νέοι εκείνης της εποχής έχουν μια εντελώς επιφανειακή αγωνιστική διάθεση. Παρά το γεγονός πως η χώρα βρίσκεται υπό το ανελεύθερο καθεστώς μιας στρατιωτικής δικτατορίας, οι νέοι αρκούνται στο να εκφράζουν τον κοινωνικό τους προβληματισμό μέσα από τραγούδια που μνημονεύουν τις διάφορες αδικίες που υφίστανται άνθρωποι σε άλλες χώρες. Οι νέοι του 1970 δεν έχουν την αποφασιστικότητα εκείνη που θα τους οδηγούσε σε αγώνες μέχρι τέλους για τα πιστεύω και για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους, είναι μόνο κατ’ όνομα επαναστατημένοι, αφού οι όποιες ανησυχίες τους εκτονώνονται με ήπιες μορφές αντίδρασης. 

Ολόκληρα τα ποιήματα θα τα διαβάσετε εδώ : https://www.onassis.org/el/initiatives/cavafy-archive/the-canon/young-men-of-sidon-400-ad καί εδώ: https://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2710/Keimena-Neoellinikis-Logotechnias_G-Lykeiou_htmlempl/index_a_15_03.html