Ο όρος «επιγράμματα» μπορεί να χρησιμοποιείται μόνον μεταφορικά για να περιγράψει τα σύντομα αποσπάσματα ή αποφθεγματικούς στίχους του Κάλβου ,αφού στο έργο του δεν ακολουθεί την επιγραμματική παράδοση του Σιμωνίδη ή άλλων επιγραμματοποιών .
Ενας από τους πιο γνωστούς επιγραμματικούς του στίχους είναι :
“ΘΕΛΕΙ ΑΡΕΤΗΝ ΚΑΙ ΤΟΛΜΗΝ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ”
Ο στίχος προέρχεται από την Ωδή Εις Σάμον, γραμμένη το 1824 και δημοσιευμένη στα Λυρικά του το 1826. Αποτελεί την κατακλείδα της πρώτης στροφής:
«Όσοι το χάλκεον χέρι / βαρύ του φόβου αισθάνονται, / ζυγόν δουλείας ας έχωσι. / Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία.»
Στον παραπάνω επιγραμματικό στίχο ο ποιητής συμπυκνώνει το ηθικό και πολιτικό του όραμα: Η ελευθερία δεν είναι απλώς δικαίωμα, αλλά επίτευγμα αρετής και θυσίας.Η Αρετή,αναφέρεται στην ηθική ανύψωση, πνευματική καθαρότητα, εσωτερική πειθαρχία. Δεν αρκεί ο πόθος για ελευθερία,απαιτείται ηθική ετοιμότητα.Η Τόλμη αφορά την πράξη, τη θυσία, την υπέρβαση του φόβου. Η ελευθερία δεν χαρίζεται,κατακτάται με ρίσκο και αγώνα.Δεν αφορά απλώς στην πολιτική ανεξαρτησία, αλλά μια υπαρξιακή κατάσταση που απαιτεί εσωτερική ωριμότητα.Με δυό λόγια ο στο στίχο αυτό o Κάλβος, επηρεασμένος από τον Φώσκολο και τον νεοκλασικισμό, συνδυάζει αρχαϊκή μορφή με ρομαντικό πάθος, προβάλλοντας την ελευθερία ως ηθικό ιδανικό και όχι ως απλό πολιτικό αίτημα.
O στίχος χαρακτηρίζεται ως «διαχρονικό μήνυμα ευθύνης» για όσους υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον, τονίζοντας την ανάγκη για ηθική και πολιτική συνέπεια.Φιλολογικές αναλύσεις τονίζουν τη σύνδεση του στίχου με την αρχαιοελληνική έννοια της ελευθερίας ως αγαθού που απαιτεί παιδεία και ήθος, όχι απλώς στρατιωτική νίκη.Σύγχρονες ερμηνείες τον βλέπουν ως αντίδοτο στον ατομικισμό και την παθητικότητα, υπενθυμίζοντας ότι η ελευθερία είναι συλλογική και απαιτεί ενεργό συμμετοχή.
Ο καθηγητής Δημήτρης Τζιόβας .[ Η πολιτισμική ποιητική της ελληνικής πεζογραφίας,Παν.Εκδ.Κρήτης ,2017] τονίζει ότι ο στίχος λειτουργεί ως «ηθικό αξίωμα» και όχι απλώς ως ποιητική διατύπωση. Ο Κάλβος δεν υμνεί την ελευθερία ως συναίσθημα, αλλά ως επίτευγμα που απαιτεί εσωτερική καλλιέργεια και πράξη.Η αρχαϊκή σύνταξη («θέλει» αντί «απαιτεί») προσδίδει στον στίχο μια διαχρονική, σχεδόν νομοκανονική βαρύτητα.Η συνύπαρξη της “αρετής” και της “τόλμης” παραπέμπει σε αρχαιοελληνικά ιδεώδη: η ελευθερία δεν είναι μόνο πολιτική αλλά και ηθική κατάσταση.Λειτουργεί ως επιγραμματική πυξίδα για την εθνική και προσωπική στάση απέναντι στην ελευθερία
Η στροφή έχει μελοποιηθεί από τον Μίκη Θεοδωράκη με εκτελεστή τον Μίλτο Πασχαλίδη.
Αλλοι ξεχωριστοί επιγραμματικοί στίχοι του Κάλβου ,ενδεικτικά,είναι οι ακόλουθοι :
1. «Μη φοβηθῇς τὸν θάνατον· ἡ ψυχὴ ἀθάνατος ἐστίν»
Από την Ωδή Εις Θάνατον .Στοχασμός πάνω στην αθανασία της ψυχής, με αρχαιοπρεπή τόνο. Λειτουργεί σαν φιλοσοφικό επιτύμβιο.
2. «Εἰς τὸν πόλεμον ὁ ἄνθρωπος ἀναβαίνει· εἰς τὴν εἰρήνην κατεβαίνει»
Από την Ωδή Εις Ιεράν Οδόν.Αντιστροφή της κοινής αντίληψης: ο πόλεμος ως ανάβαση, η ειρήνη ως κάθοδος — όχι κυριολεκτικά, αλλά ηθικά, ως δοκιμασία και υπέρβαση.
3. «Ἀρετὴ μόνη τὸν ἄνθρωπον ἀνασταίνει»
Από την Ωδή Εις Αρετήν.Ηθικό αξίωμα με επιγραμματική μορφή. Η αρετή ως πνευματική ανάσταση.
Ο Κ. Παλαμάς έγραψε επιγραμματικά ποιήματα που χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό και δραματικότητα, ακολουθώντας τις αρχές της «Στιχουργικής» του, η οποία περιλαμβάνει: ιαμβικό μέτρο με μετρική μονοτονία, ανισόσυλλους στίχους, κακή χρήση τομής, παρατονισμούς, χασμωδία, στίχους-σφήνες, διασκελισμούς και ασθενή ομοιοκαταληξία. Η νοηματική οργάνωση του ποιήματος είναι επίσης ένα βασικό στοιχείο της γραφής του
Ένας επιγραμματικός στίχος του , ο ακροτελέυτιος από το ποιίημα «Στ’ άρματα»(Βωμοί,Βιβλίο 5ο) είναι :
«….Η μεγαλοσύνη στα έθνη δε μετριέται με το στρέμμα,με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα.»
Οι Βωμοί (1907), χαρακτηρίζονται από τους φιλόλογους ως ένα από τα πιο ώριμα και στοχαστικά έργα του Παλαμά. Αποτελούν ποίηση με έντονες φιλοσοφικές και εθνικές προεκτάσεις, και συχνά συλλαμβάνουν την ιδέα της πατρίδας όχι ως γεωγραφική οντότητα, αλλά ως ηθική και πνευματική αξία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι στίχοι εκφράζουν το όραμα του ποιητή για το πραγματικό μέτρο της εθνικής μεγαλωσύνης
Ο Παλαμάς θέτει μια βαθιά πατριωτική αλλά και ανθρωπιστική θέση:
Η πραγματική δύναμη των εθνών δεν είναι εξωτερική και υλική, αλλά εσωτερική ,βρίσκεται στο ήθος, στην αρετή, στην αυτοθυσία και στην πνευματική τους ποιότητα.Έτσι, τα έθνη «μεγαλώνουν» όχι επειδή κατέχουν μεγάλο έδαφος, αλλά επειδή οι άνθρωποί τους διακρίνονται από γενναιότητα, ιδανικά και προσφορά.
Οι στίχοι έχουν ρυθμική αρμονία και έντονη παρήχηση, ιδιαίτερα με τη συχνή χρήση του «μ» και «π», που δίνουν έναν παλμό σχεδόν απαγγελτικό.
Η εναλλαγή σύντομων και πυκνών φράσεων προσδίδει επικό ηχόχρωμα, χαρακτηριστικό του Παλαμά.
Μ’ αυτούς τους επιγραμματικούς στίχους ο Παλαμάς επιδιώκει :
Να ανυψώσει το πνευματικό περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας.
Να απομακρύνει τον αναγνώστη από υλικά κριτήρια (έκταση, δύναμη, πλούτος).
Να αναδείξει την ηθική και ηρωική διάσταση του λαού.
Να προτείνει μια υψηλή αισθητική σύλληψη του έθνους:
Το έθνος ως ηθικό και πνευματικό σώμα, όχι ως γεωγραφική/πολιτική οντότητα.
Αισθητικά, οι στίχοι ανήκουν στο εθνικό και ιδεαλιστικό λυρισμό του Παλαμά, όπου η ποίηση γίνεται φορέας αξιών και παρακαταθήκης.
Οι στίχοι έχου σημαντικό συναισθηματικό αποτέλεσμα γιατί προκαλούν:
Συγκίνηση και ανάταση, γιατί εκφράζουν υψηλά ιδανικά.
Σεβασμό και θαυμασμό, προς όσους θυσιάζονται για τον τόπο.
Ενδοσκόπηση, γιατί καλούν τον αναγνώστη να ξανασκεφτεί τι πραγματικά «μεγαλώνει» ένα έθνος.
Ο Παλαμάς θέτει μια βαθιά πατριωτική αλλά και ανθρωπιστική θέση:
Η πραγματική δύναμη των εθνών δεν είναι εξωτερική και υλική, αλλά εσωτερική ,βρίσκεται στο ήθος, στην αρετή, στην αυτοθυσία και στην πνευματική τους ποιότητα.Έτσι, τα έθνη «μεγαλώνουν» όχι επειδή κατέχουν μεγάλο έδαφος, αλλά επειδή οι άνθρωποί τους διακρίνονται από γενναιότητα, ιδανικά και προσφορά.
Οι στίχοι έχουν ρυθμική αρμονία και έντονη παρήχηση, ιδιαίτερα με τη συχνή χρήση του «μ» και «π», που δίνουν έναν παλμό σχεδόν απαγγελτικό.
Η εναλλαγή σύντομων και πυκνών φράσεων προσδίδει επικό ηχόχρωμα, χαρακτηριστικό του Παλαμά.
Μ’ αυτούς τους επιγραμματικούς στίχους ο Παλαμάς επιδιώκει :
Να ανυψώσει το πνευματικό περιεχόμενο της εθνικής ταυτότητας.
Να απομακρύνει τον αναγνώστη από υλικά κριτήρια (έκταση, δύναμη, πλούτος).
Να αναδείξει την ηθική και ηρωική διάσταση του λαού.
Να προτείνει μια υψηλή αισθητική σύλληψη του έθνους:
Το έθνος ως ηθικό και πνευματικό σώμα, όχι ως γεωγραφική/πολιτική οντότητα.
Αισθητικά, οι στίχοι ανήκουν στο εθνικό και ιδεαλιστικό λυρισμό του Παλαμά, όπου η ποίηση γίνεται φορέας αξιών και παρακαταθήκης.
Οι στίχοι έχου σημαντικό συναισθηματικό αποτέλεσμα γιατί προκαλούν:
Συγκίνηση και ανάταση, γιατί εκφράζουν υψηλά ιδανικά.
Σεβασμό και θαυμασμό, προς όσους θυσιάζονται για τον τόπο.
Ενδοσκόπηση, γιατί καλούν τον αναγνώστη να ξανασκεφτεί τι πραγματικά «μεγαλώνει» ένα έθνος.
