Το πρώτο ποίημα που δημοσίευσε η σημαντική ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη -Ρουκ (το παραθέτω στο τέλος του κειμένου) και επαίνεσε ο νονός της Νίκος Καζαντζάκης είχε τίτλο"Μοναξιά" και περιγράφει με μοναδικό τρόπο αυτήν την ανθρώπινη κατάσταση. Ξαναδιαβάζοντάς το οδηγείσαι σε σκέψεις κι αναζητήσεις γύρω απ' αυτήν την ανθρώπινη εμπειρία που όλοι έχουμε νιώσει.
Η Φιλοσοφία ,η Επιστήμη καί η Τέχνη έχουν τοποθετηθεί για τη μοναξιά ,την κατάσταση που ο βιώνει ο άνθρωπος ,όταν νιώθει μόνος, απομονωμένος, αποκομμένος από τον εαυτό του και τους άλλους ή όταν υπάρχει δυσάρεστη ή ανεπίτρεπτη απουσία -της ποιότητας-ορισμένων σχέσεων. Αυτή ανθρώπινη εμπειρία έρχεται συχνά σιωπηλή και συνοδεύεται από αβοηθησία, έλλειψη ελπίδας για τη δημιουργία σχέσεων, ματαιότητα, ντροπή ή ακόμη από ένα βαθύ αίσθημα προσωπικής ανυπαρξίας.
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ,κατ' αρχή,, κάνουν λόγο και για τις δύο μορφές που μπορεί να πάρει η μοναξιά : επώδυνη και ευεργετική. Ο Πλάτωνας, θεωρούσε πως η μοναξιά είναι ικανή να επηρεάσει τόσο τη συμπεριφορά όσο και τη συνείδησή του ανθρώπου,ενώ ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι για να μπορέσει να ζήσει κάποιος μόνος του θα πρέπει να είναι ή Θεός ή θηρίο.Νεότεροι φιλόσοφοι ,όπως ο Πασκάλ αναφερόμενος στη μοναξιά έγραψε πως όλα μας τα δεινά προέρχονται από το ότι δεν είμαστε ικανοί να καθίσουμε ήρεμα σ’ ένα δωμάτιο, μονάχοι.O Σοπενχάουερ , τη σύνδεσε με την ελευθερία έκφρασης και ύπαρξης ,γράφοντας : "Εντελώς ο εαυτός του μπορεί να είναι κανείς μόνο εφόσον μένει μόνος του. Μόνον τότε είναι ελεύθερος".O Νίτσε , διαχωρίζει τη μόνωση από τη μοναξιά μέσα στο πλήθος. Η ειδοποιός διαφορά για τον ίδιο είναι ότι στην πρώτη περίπτωση, ο ίδιος ο άνθρωπος “κατατρώει” τον εαυτό του, ενώ στη δεύτερη “κατατρώγεται” από το πλήθος που τον περιβάλει.O αυστροεβραίος φιλόσοφος, Μάρτιν Μπούμπερ, επηρεασμένος απο τον Νίτσε,τον χασιδισμό και τον νεοκαντιανισμό , γράφει : "Ο αυτό-αποξενωμένος άνθρωπος δεν έχει επαφή, ούτε με τον εαυτό του, ούτε και με τους άλλους ανθρώπους. Ζει και βιώνει τον εαυτό του, όσο και τους άλλους, όχι στην ανθρώπινη ουσία τους (Εγώ-Εσύ), αλλά σαν πράγματα (Εγώ-Αυτό), χωρίς ουσιαστική σχέση με το περιβάλλον του" και σημειώνει ταυτόχρονα ότι :" Η μοναξιά είναι ο τόπος του εξαγνισμού, περιγράφοντάς τη ως αναγκαίο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι μέσα από την αληθινή αλληλεπίδραση με τους άλλους, το άτομο κατανοεί τη μοναδικότητά του ".
Οι υπαρξιστές φιλόσοφοι ,όπως ο Κίρκεργκαρντ την περιγράφουν , "ως μέσο για προσωπική εμβάθυνση και εσωτερική αναζήτηση, η οποία περνάει μέσα από τη συμφιλίωση με το φόβο του θανάτου " μόνο όταν ο άνθρωπος αποδεχθεί το θάνατο, υποστήριξε ,είναι ελεύθερος να εμβαθύνει στην αλήθεια της ύπαρξής του ".Από την άλλη μεριά ο αμερικανός φιλόσοφος και καθηγητής R.Gotesky διαχωρίζει τη φυσική μόνωση (όταν δεν βρισκόμαστε στον ίδιο χώρο με άλλους ανθρώπους), από τη μοναξιά, ως απόρροια της απόρριψης και του αποκλεισμού μας από τους άλλους, ενώ επιθυμούμε να είμαστε μέρος της ομάδας τους. Και τη μοναξιά που μας υπαγορεύει η μοναχική μας διαδρομή σε αυτή τη ζωή από την επιλεγμένη μοναξιά, που είναι απαλλαγμένη από πόνο και δυσφορία Τέλος ,ο Σάρτρ με τη γνωστή πλέον διαπίστωση ότι: Η κόλαση είναι οι άλλοι, κατατάσσει τη μοναξιά στις αρνητικές αντιδράσεις του ανθρώπου που εκδηλώνονται είτε ως παραίτηση, είτε ως απελπισία. Γνωρίζοντας ότι οι άλλοι υπάρχουν, οδηγούμαστε στην οδυνηρή διαπίστωση της προσωπικής μας μόνωσης.
Ο Ινδός μυστικιστής φιλόσοφος Οσσο , ένας από τους μεγαλύτερους πνευματικούς δασκάλους του 20ου αιώνα ,που κέρδισε διεθνή αναγνώριση για τις απόψεις του , έκανε διαχωρισμό ανάμεσα στις έννοιες της ''Μοναχικότητας'' και της ''Μοναξιάς''.Η μοναξιά κατ ' αυτόν ταυτίζεται με την απομόνωση, είναι αθέλητη και προκαλεί πόνο.Αντίθετα, η μοναχικότητα είναι αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής, περιλαμβάνει ολόκληρο τον κόσμο και προκαλεί πληρότητα και χαρά.Και συμπληρώνει : "Εκείνος που ζει μόνο προς τα έξω είναι φτωχός γιατί δεν έχει επίγνωση των εσωτερικών του θησαυρών. Εκείνος που ζει μόνο προς τα μέσα είναι επίσης φτωχός γιατί ποτέ δεν συνειδητοποιεί την ομορφιά της ύπαρξης του ήλιου, των αστεριών της φύσης. Ποτέ μη δημιουργείς καμία διαμάχη ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο. Να δημιουργείς μια σύνθεση απ’ αυτά τα δύο και θα έχεις ένα σπάνιο πλούτο."
Η Βιρτζίνια Γουλφ με το δοκίμιό της '' Ένα δικό σου δωμάτιο'' παρακινεί τις γυναίκες της εποχής της, να διεκδικήσουν μέσα στο σπίτι τους ένα χώρο αυτονομίας και δημιουργίας.Ο Καβάφης μέμφεται τους ανθρώπους που για να μην έλθουν αντιμέτωποι με τη μοναξιά, προτιμούν να σπαταλάνε όλο τους τον χρόνο ''στων σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινή ανοησία'',και ο Μανόλης Αναγνωστάκης τους βλέπει νάναι ''έρημοι και μόνοι μες την ερημία του πλήθους'' . Αλλοι ποιητές ,όπως η Ζωή Καρέλλη, η Σύλβια Πλαθ , η Κική Δημουλά, η Εμιλι Ντίκινσον, και πολλοί άλλοι ,στοχάζονται συνολικά με το έργο τους αυτήν την κατάσταση , εμπνέονται από τη μοναξιά και την επιθυμούν για να λυτρωθούν.
Αφησα τελευταίο τον Οδυσσέα Ελύτη που στην την Ιδιωτική Οδό εξομολογείται : "Αυτά που μ’ αρέσουν είναι η μοναξιά μου. Δεν σιμώνει κανένας. Χρόνια τώρα περνάω τις ώρες μου συντροφιά με κάτι μεγάλες μισοσβησμένες νωπογραφίες, εικόνες παλιές, αλλά φρέσκες ακόμη από τα χείλη εκείνων που τις ασπάστηκαν, γυναίκες της αμιλησιάς και του κοντού χιτώνα που φυλάγουν το κουτί με τα διαμαντικά του ωκεανού. Δεν σιμώνει κανένας. Αν δεν είχα κάτι το πολύ δυνατό και αθώο συνάμα να με συντηρεί, όπως οι μέντες και οι λουίζες που ευδοκιμούν στον εξώστη μου, θα ‘χα πεθάνει της πείνας. Τόσο μακριά βρίσκομαι από τα πράγματα, τόσο κοντά στο κρυφό τους καρδιοχτύπι. Ξυπνάω τις νύχτες ανήσυχος για κάποιαν απόχρωση του μωβ, ποτέ όμως για το τι μπορεί να γίνεται στα εμπορεία της Αγοράς. Αλήθεια, δεν έχω ιδέαν. Ακούω πως έχουν πάντα μεγάλη πέραση τα δάκρυα και οι αναστεναγμοί (τ’ αντίγραφα, όχι τα πρωτότυπα) όπως και οι διακυμάνσεις του δολαρίου, ο πληθωρισμός, οι συναλλαγές των κομμάτων — αλίμονο. Μ’ έφαγε, όπως τις καρένες των καϊκιών ο αρμόβουρκος, η μοναξιά. Και τα χρόνια περνούν."
Αλλά και τα εικαστικά αριστουργήματα εύγλωττα αποτυπώνουν το ανθρώπινο δράμα.Τα μεγάλα έργα είναι παιδιά της μοναχικότητας.
Όταν δεν μπορείς να αντιμετωπίσεις την μοναξιά είναι σαν να αποφεύγεις να βλέπεις τον εαυτό σου στον καθρέφτη επειδή φοβάσαι μήπως πληγωθείς από αυτόν, από την εικόνα σου. (''Φόβος μοναξιάς σημαίνει φόβος εαυτού'', γράφει η Μάρω Βαμβουνάκη) . Γιατί εκεί ξέρεις ότι δεν μπορείς να κρυφτείς από κανέναν. Σε αυτόν τον καθρέφτη θα δεις τον εαυτό σου έτσι όπως πραγματικά είναι. Μπροστά στον καθρέφτη στέκεσαι γυμνός. Αποκαλύπτεσαι στον εαυτό σου, με όλες σου τις αδυναμίες, όλα σου τα ένοχα μυστικά και όλες σου τις πληγές.
Όπως ένας δυνατός άνεμος παρασύρει τα φύλλα από μπροστά μας χωρίς να μας ρωτήσει, όπως ο ήλιος χάνεται και βγαίνει το φεγγάρι, όπως η καλοκαιρία γίνεται κακοκαιρία, όπως η αγάπη γίνεται πόνος, όπως ο έρωτας γίνεται μίσος, όπως η ζωή γίνεται θάνατος. Έτσι και η μοναξιά χωρίς να μας ρωτά φεύγει και έρχεται, έρχεται και φεύγει. Ίσως και να είναι τελικά παρούσα πάντα, απλά δεν την βλέπουμε ή ίσως και να κάνουμε ότι δεν την βλέπουμε επειδή μας τρομάζει.
Ο έρωτας, η λήθη, η μητρική αποστέρηση, η εγγύτητα, η αποξένωση, η θλίψη, η νοσταλγία, το ανικανοποίητο, ο κορεσμός, η φιλία, ο γάμος, η εγκυμοσύνη, η εκπαίδευση, ο στρατός, ο πόλεμος, η καριέρα, η εξουσία, ακόμα και το χιούμορ, η ονειροπόληση, η χαλάρωση, η απόλαυση, πολλώ δε μάλλον η γέννηση και ο θάνατος είναι τόποι και τρόποι του βιώματος της μοναξιάς.Εναπόκειται στον άνθρωπο στο κατά πόσο θα συμφιλιωθεί με το αναπόφευκτο, πώς θα το βιώσει και πώς θα το μετουσιώσει. Αλλωστε, κατά καιρούς όλοι μας τρεπόμαστε σε μονισμούς –με τη μορφή ουτοπικής ενότητας με τον Αλλον– και σε δυϊσμούς και σχάσεις, αυταπάτες αλλά και νέες οδούς διαχείρισης του τραύματος. Η αποδοχή της μοναξιάς είναι μεγάλο επίτευγμα της ανθρώπινης ανάπτυξης.
Για να ενωθεί κάποιος με τους άλλους, πρέπει να έχει βρεθεί μόνος του, να έχει συναντηθεί με τις σκιές του- χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι πρέπει κάποιος ν ' αποκόπτεται από τον κόσμο.Αλλά καί για να απολαύσει κανείς τις χαρές της μοναχικότητας, πρέπει να έχει βαπτιστεί στην κολυμπήθρα του κόσμου, στη θάλασσα της εμπειρίας. φτάνει, όμως, και κάποια στιγμή,που τίποτα εξωτερικό δεν μπορεί να σου δώσει χαρά, πληρότητα ή παρηγοριά, που νιώθεις πως ό, τι σημαντικό ήταν να γίνει και να ειπωθεί συντελέστηκε.Τότε είναι που γυρεύεις να εξερευνήσεις τον εαυτό σου κι εκεί να εγκατασταθείς, χωρίς φόβο, αλλά με πάθος, για να βρείς το κέντρο, τον πυρήνα σου που παλαντζάρει συχνά σε γκρίζες διαδρομές.Για να κατοικήσουν μέσα σου οι άλλοι, μέσα από τη μνήμη και τη νοσταλγία.Για να οξύνεις τη σκέψη, να βαθύνεις το συναίσθημά σου, να εξερευνήσεις τα όριά σου, την άγνωστη χώρα του εαυτού σου, να βρεις έμπνευση για να δημιουργήσεις ή απλά για να καταλαγιάσουν οι εντάσεις, να ησυχάσεις, να διαλογιστείς.
Κάποιοι γνωρίζουν καλά ότι η μοναξιά είναι δύναμη, ίσως γιατί εκεί ξεκινούν οι βαθύτερες πνευματικές δραστηριότητες. Είναι η κατάσταση που θα μας βοηθήσει ανακαλύψουμε τη δράση χωρίς κίνηση, την διεργασία που είναι η βαθιά ανάπαυση, την όραση στο σκοτάδι και μια πληρότητα τα όρια της οποίας εκτείνονται στο άπειρο .Ενας σπουδαίος καθολικός διανοούμενος ο Τhomas Merton ,προτρέπει : "Ανακαλύψτε τη δύναμη της μοναξιάς και δείτε πώς μπορεί να μεταμορφώσει τη ζωή σας ".
ΜΟΝΑΞΙΑ-Κατερίνα Αγγελάκη -Ρουκ
Αν ενώσεις το βροχόνερο με το δάκρυ σου,
το γέλιο σου με τον ήλιο,
το σίφουνα, τον αγέρα με την ξεσηκωμένη αγανάκτησή σου.
Αν κλάψεις για τα παιδάκια με τις ρόδινες ανταύγειες
του δειλινού στο πρόσωπο, που πλαγιάζουν
με τα χέρια αδειανά, με τα πόδια γυμνά,
θα βρεις τη μοναξιά σου.
Αν τρέξεις να προλάβεις το χρόνο, τη ζέστα, την παγωνιά,
τη χαρά της πράξης, θαρθεί κάποτε κουρελιασμένο το φθινόπωρο
και σαν ρωτήσεις, τί μας φέρνεις;
τη μοναξιά σου.
Αν σκύψεις στους συνανθρώπους σου,
μεσ’ τα αδιάφορα μάτια τους θάναι γραμμένη
απελπιστική, ολοκληρωτική η μοναξιά σου.
Κι’ αν πάλι τους δείξεις το δρόμο της δύναμης,
και τους ξεφωνήσεις να πιστέψουν μόνο στον εαυτό τους,
θα τους δώσεις μιάν πίκρα παραπάνω,
γιατί δέ θα το μπορούν, θάναι βαρύ γι’ αυτούς,
και θάναι πάλι η μοναξιά σου.
Αν φωνάξεις την αγάπη σου
θάρθει πίσω άδεια κούφια η ίδια σου η φωνή,
γιατί δεν είχε το κουράγιο να περάσει όλες
τις σφαλισμένες πόρτες, όλα τα κουρασμένα βήματα,
όλους τους λασπωμένους δρόμους.
Θα γυρίσει πίσω η φωνή που την έστειλες τρεμάμενη,
λαχταριστή, με άλλα λόγια που δεν την είχες προστάξει εσύ
τα λόγια της μοναξιάς σου.
Θεέ μου, τι θα γίνουμε;
Πώς θα πορευτούμε;
Πώς θα πιστέψουμε; Πώς θα ξεγελαστούμε;
μ’ αυτή την αλλόκοτη φυγή των πραγμάτων,
των ψυχών από δίπλα μας;
Ένας δρόμος υπάρχει, ένας τρόπος,
Μιά θάναι η Νίκη:
Αν πιστέψουμε, αν γίνουμε, αν πορευτούμε
Μόνοι μας.
*
Ας μήν το κρύβουμε
Διψάμε για ουρανό.
Μίλτος Σαχτούρης