Φερνάντο Πεσσόα, Ηρόστρατος

H σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική είναι εξαιρετικά απλή, γιατί τόσο αυτοί που υποστηρίζουν πως τέτοια σχέση δεν υφίσταται όσο και οι αντίπαλοί τους έχουν δίκιο. Αντικειμενικά, δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική, για τον απλό λόγο ότι η τέχνη είναι τέχνη και η ηθική είναι ηθική, όπως δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στην αλήθεια και την ηθική. Η ηθική ωστόσο σχετίζεται με όλη την ανθρώπινη ζωή, αφού δεν είναι παρά η προσπάθεια να εξυψωθεί, να αποκτήσει αξία, αυτή η ζωή. Και η ανθρώπινη ζωή περιέχει την τέχνη και την αλήθεια. Η ίδια σχέση παρατηρείται κι ανάμεσα στην ομορφιά την αλήθεια. Θα μπορούσα, αν είχα ταλέντο, να στηρίξω ένα υπέροχο ποίημα στην υπόθεση ότι ο Ήλιος κινείται γύρω από τη Γη∙ η απόρριψη εκ μέρους μου των θεωριών του Κοπέρνικου δεν θα επηρέαζε σε τίποτε το ρυθμό του ποιήματος. Παρ’ όλα αυτό, στον βαθμό που χρησιμοποιώ μία εμφανώς λανθασμένη υπόθεση, το ποίημά μου δεν θα είχε σχέση με τη ζωή – δηλαδή θα έχει σχέση με την τέχνη, αλλά όχι μ’ αυτό του οποίου η τέχνη αποτελεί αναπόσπαστο μέρος. Το ψέμα μου δεν θα ακυρώσει την καλλιτεχνική αξία του ποιήματός μου, αλλά θα ακυρώσει την εξυψωτική του δύναμη, της οποίας η καλλιτεχνική δύναμη δεν είναι παρά μέρος. Γιατί –για να μιλήσουμε χωρίς περιστροφές– σκοπός της υψηλής τέχνης είναι να εξυψώνει, άρα είναι κοινός με αυτόν της ηθικής. Το ποίημά μου μπορεί να εξυψώνει ως ποίημα∙ δεν θα μπορεί να εξυψώνει ως κάτι ζωντανό.

Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες προσπαθούν, υποτάσσοντας τον εαυτό τους σε μία ενστικτώδη επιταγή, να δημιουργήσουν αυτό που, μέσω του στοχασμού, θα τους επιτρέψει να συλλάβουν το ιδεώδες αφ’ εαυτό ή την ιδεώδη μορφή ενός αληθινού πράγματος. Αυτό γίνεται αντιληπτό στον στίχο, ο οποίος αποτελεί το μέσο της υψηλότερης των τεχνών ή στον ρυθμό, ο οποίοςαποτελεί το μέσο της ισχυρότερης των τεχνών, της μουσικής. Ο στίχος είναι η ιδεώδης –η τεχνητά ανώτερη– μορφή λόγου∙ ο ρυθμός είναι η ιδεώδης μορφή ήχου – το ιδεώδες τεχνητό του σχήμα. Συνεπώς, όποια κι αν είναι τα μέσα εξύψωσης του νου, η νοθεία δεν είναι ένα από αυτά. Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες αποφεύγουν να υμνήσουν την πραγματική ανηθικότητα – δηλαδή ό,τι θεωρούν ανήθικο, γιατί αυτό δεν εναρμονίζεται με τις καλλιτεχνικές τους προσπάθειες και τους καλλιτεχνικούς τους στόχους∙ έρχεται σε άμεση αντίθεση με τους ίδιους και όχι μόνο μειώνει αντικειμενικά την αξία του προϊόντος (όχι απλώς της τέχνης, αλλά της ανθρώπινης τέχνης), αλλά και υποκειμενικά, διασπώντας την προσοχή του καλλιτέχνη. Το αποτέλεσμα είναι παρόμοιο με την εισαγωγή της θεολογίας ή της αμετροεπούς ηθικολογίας σ’ ένα ποίημα. Ανάμεσα στους κορυφαίους ποιητές του κόσμου –δηλαδή ανάμεσα στους κορυφαίους καλλιτέχνες της κορυφαίας τέχνης– υπάρχουν μόνο δύο που θα μπορούσαν να θεωρηθούν έως έναν βαθμό ανήθικοι: o Σαίξπηρ και ο Γκαίτε – ο Σαίξπηρ στην ομοφυλοφιλία των σονέτων του και την ενοχλητική παραφυάδα της, το «Venus and Adonis» (ωστόσο όχι στο σύνολο του δραματικού του έργου)∙ o Γκαίτε εξαιτίας της καθαρά αισθητιστικής του κλίσης και του κριτικού του πνεύματος. Οι δύο αυτοί ποιητές είναι εκείνοι οι οποίοι, μεταξύ των επιφανέστερων ποιητών του κόσμου, είναι οι λιγότερο καλλιτέχνες. Και οι δύο δημιουργούν αδύναμα σύνολα, μολονότι η περίπτωση του Γκαίτε είναι πιο σκανδαλώδης, γιατί στον Σαίξπηρ υπάρχει τουλάχιστον ηθική θέρμη.

(σελ. 88-90)

Μια παρόμοια επίδειξη ακροβατικών ικανοτήτων επιχείρησε και ο άμοιρος αισθητιστής του διεστραμμένου πατριωτισμού, ο οποίος χάρισε στο Κορκ εφήμερη αθανασία. Το πιο πικρό σχόλιο σχετικά με τη ματαιότητα των καιρών μας ενσαρκώνεται στο πρόσωπο αυτού του τιποτένιου μάρτυρα, ο οποίος προσπάθησε να μετατρέψει ένα τόσο ιδιωτικό όργανο όπως το στομάχι σε αρνητικό υποκατάστατο του απρόσωπου μαρτυρίου. Για αρκετές ημέρες συγκέντρωσε πάνω του τα φώτα της δημοσιότητας, όπως οι κινηματογραφικοί αστέρες, επιλέγοντας να αυτοκτονήσει με τον πλέον χρονοβόρο από τους προφανείς τρόπους. Κι αυτός ανήκει στην Άγρια Δύση της μοχθηρίας μας. Είναι ο κατάλληλος σύντροφος –σε όποιο λίμπο και αν διατάζει ο Άλλος Κόσμος τους ματαιοπονούντες θηρευτές του σοβαρού σκοπού– όσων κατεβαίνουν ως την αμμουδιά με αυτοκίνητα, όσων ακροβατούν πάνω στα τελευταία πορίσματα της επιστήμης. Ανακάλυψε πως η λιμοκτονία θα μπορούσε να αποτελέσει πνευματικό ναρκωτικό και συνέδεσε την απρόσωπη δημοσιότητά του με την ιερή περιφρόνηση για τις αποχρώσεις του αποκλειστικού ρεπορτάζ. Ωστόσο και άλλες, πιο παράξενες μορφές δημοσιότητας, προσωπικής ή απρόσωπης, θα ανακαλυφθούν. Ο άνθρωπος θα τολμήσει τα πάντα προκειμένου να ευτελίσει έναν σκοπό, όσο υψηλός και αν είναι αυτός. Εκείνη η υγεία της καθαρής διάνοιας που, αν και γνωρίζει πως η σωτηρία βρίσκεται πέρα από αυτήν, δεν θα εναγκαλιστεί το παράλογο∙ εκείνη η έλλογη πληρότητα ψυχής που δεν θα αποδεχθεί ότι η αλήθεια είναι προνόμιο της αμοιβάδας∙ εκείνη η διαυγής αυστηρότητα του προσθίου τμήματος του εγκεφάλου – καμία από αυτές τις ιδιότητες δεν θα ενδώσει στη μεγαλορρημοσύνη των μελλοντικών προσωπικοτήτων που θα επιβάλει ο τύπος. Παίρνει την ακριβή του θέση στον παράδεισο των Ηλιθίων πάνω στο ελαφρύ στρώμα της περιφρόνησής μας. Είναι κι αυτός μολυσμένος από τον ιό του μαρτυρίου. Ένας Στυλίτης των εντέρων, που έκανε τον πατριωτισμό υπόθεση ασιτίας. Τέτοιους ανθρώπους είχε κατά νου ο Προυντόν, αυτούς που μολύνουν με τον ιό του μαρτυρίου τον σκοπό που υπερασπίζονται, όταν είπε εκείνη την περίφημη φράση που θα πρέπει να χαραχτεί σε μάρμαρο προς χρήση των […] «Δεν γνωρίζω τίποτα απεχθέστερο από τους ήρωες – με μόνη εξαίρεση τους τυράννους». (σελ. 46-47)

εφήμερη αθανασία: Αναφορά στον Terence MacSwiney, ήρωα του αγώνα για την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας, ο οποίος συνελήφθη από τις βρετανικές αρχές στις 12 Αυγούστου 1920, λίγους μήνες αφότου κατέλαβε τη δημαρχία της πόλης. Ο MacSwiney πέθανε στις φυλακές του Λονδίνου στις 24 Οκτωβρίου του ίδιου έτους μετά από απεργία πείνας που κράτησε 74 ημέρες

Φερνάντο Πεσσόα, Ηρόστρατος, Η αναζήτηση της αθανασίας, μτφρ.: Xάρης Βλαβιανός, Εκδόσεις Εξάντας, 2001

Πίνακες: Salvador Dali