Η φιλοσοφία του Μάρτιν Χάιντεγκερ άσκησε σημαντική επίδραση σε πολλούς διανοητές και καλλιτέχνες, ιδιαίτερα όπως διαμορφώθηκε μέσα από το έργο του "Είναι και Χρόνος" (Sein und Zeit).Στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη -εκτός των άλλων- μπορούμε να βρούμε πολλά παραδείγματα που αναδεικνύουν την επίδραση της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ , ιδίως όσον αφορά την αναζήτηση του "Είναι", τη σχέση του ανθρώπου με το χρόνο και τη φύση, καθώς και αίσθηση της αυθεντικότητας.
Πιό συγκεκριμένα ,η επίδραση της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ στην ποίηση του Ελύτη μπορεί να εντοπιστεί σε διάφορα επίπεδα:
1. Η Έννοια του Είναι και το Βίωμα του Χρόνου
Ο Χάιντεγκερ επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση του νοήματος του "Είναι" και της ανθρώπινης ύπαρξης μέσα στο χρόνο, έννοιες που απασχολούν και την ποίηση του Ελύτη. Στην ποίηση του Ελύτη, η αίσθηση του παρόντος και του παρελθόντος είναι έντονη, ενώ ο χρόνος παρουσιάζεται ως μια ροή που συνδέει τη φύση με τον άνθρωπο, το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.
2. Το Δέος μπροστά στο Είναι και η Ποιητική Αποκάλυψη
Ο Χάιντεγκερ θεωρούσε ότι η ποίηση μπορεί να αποκαλύψει τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξης. Αυτή η φιλοσοφική θέση συνδέεται με την έννοια της "α-λήθειας" (Unverborgenheit), δηλαδή της αποκάλυψης του όντος στην πιο γνήσια του μορφή. Στην ποίηση του Ελύτη, συναντάμε συχνά αυτή τη διαδικασία αποκαλύψεων, όπου η φύση και τα απλά πράγματα φωτίζονται με έναν σχεδόν μεταφυσικό τρόπο, αποκαλύπτοντας κάτι βαθύτερο για την ανθρώπινη ύπαρξη.
3. Η Ενασχόληση με τη Φύση και το Τοπίο
Η έντονη παρουσία της φύσης και του τοπίου στην ποίηση του Ελύτη μπορεί επίσης να συνδεθεί με τη χαϊντεγκεριανή σκέψη. Ο Χάιντεγκερ έδινε ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση του ανθρώπου με τη γη, το τοπίο και τον χώρο, θεωρώντας τη φύση όχι απλά ως ένα αντικείμενο, αλλά ως ένα πεδίο όπου το Είναι αποκαλύπτεται. Ο Ελύτης χρησιμοποιεί συχνά το ελληνικό τοπίο – το φως, τη θάλασσα, τα νησιά – ως μέσα για να εκφράσει βαθύτερα υπαρξιακά νοήματα.
4. Η Έννοια της Αυθεντικότητας
Μια βασική ιδέα του Χάιντεγκερ είναι η έννοια της αυθεντικότητας (Eigentlichkeit), η προσπάθεια του ανθρώπου να ζήσει αυθεντικά και να συνειδητοποιήσει την αληθινή του ύπαρξη. Αυτή η φιλοσοφική ιδέα απηχεί στην ποίηση του Ελύτη, όπου η αναζήτηση της αλήθειας και η αίσθηση του αυθεντικού βίου είναι κεντρικά θέματα. Ο ποιητής αναζητά την αυθεντική σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την ύπαρξη, μακριά από τη μαζική κουλτούρα και τις επιφανειακές αξίες.
5. Η Σχέση Θανάτου και Ζωής
Ο Χάιντεγκερ θεωρούσε τον θάνατο ως κεντρική διάσταση της ύπαρξης, μέσα από την οποία ο άνθρωπος αποκτά επίγνωση της περατότητάς του και οδηγείται σε μια αυθεντική κατανόηση του Είναι. Στην ποίηση του Ελύτη, η ζωή και ο θάνατος συνδέονται αρμονικά, ενώ ο θάνατος δεν θεωρείται ως το τέλος, αλλά ως μέρος μιας αέναης κυκλικής διαδικασίας. Η έννοια της περατότητας συνδέεται με την αίσθηση της αιωνιότητας που αποπνέει η φύση και το ελληνικό τοπίο στην ποίησή του.
Αν και η σύνδεση μεταξύ της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη και της φιλοσοφίας του Χάιντεγκερ δεν είναι άμεση, υπάρχουν συγκεκριμένα ποιήματα όπου μπορούν να αναγνωριστούν έννοιες όπως το «είναι», ο «χρόνος», η «θνητότητα» και η «αυθεντικότητα», που απηχούν τη σκέψη του Χάιντεγκερ.
Παρακάτω παραθέτω -ενδεικτικά -συγκεκριμένα παραδείγματα μερικών ποιημάτων καί γραπτών του Ελύτη που μπορούν να συνδεθούν με τη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ:
1. "Ήλιος ο Πρώτος" (1943)
«Ηλιος ο Πρώτος»: Στο συγκεκριμένο έργο, ο Ελύτης εξετάζει το φως, τον χρόνο και την ανθρώπινη εμπειρία. Ο Χάιντεγκερ, στο «Είναι και Χρόνος», αναφέρεται στην έννοια της προσωρινότητας του ανθρώπινου όντος και στην αντίληψη του χρόνου ως περατότητας. Ο Ελύτης, μέσω του συμβολισμού του φωτός, επεξεργάζεται μια κοσμοθεωρία όπου ο χρόνος και το φως είναι φορείς της ανθρώπινης ύπαρξης, που συνδέονται με τη διαρκή ανανέωση και το αιώνιο «είναι» μέσα στη φύση.
Ο Ελύτης, όπως και ο Χάιντεγκερ, προσπαθεί να αναδείξει την έννοια της αυθεντικότητας της ανθρώπινης ύπαρξης, τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο και τον χρόνο. Η ποίησή του μπορεί να ειδωθεί ως ένα πεδίο όπου η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ σχετικά με το «Είναι» και τον «Χρόνο» έρχεται σε επαφή με τη λυρική αναζήτηση του νοήματος της ζωής.
Απόσπασμα:
Ο κόσμος ξαναρχίζει από ένα ρόδο
Ανοιχτό στο ακέραιο φως.
Και μες στο φως
Παίρνει η ζωή τα σύνορά της.
Στο ποίημα «Η Μαρίνα των Βράχων» αυτής της συλλογής , παρουσιάζει μια βαθιά υπαρξιακή αναζήτηση μέσω της φύσης και του φωτός. Η περιγραφή της Μαρίνας ως μια προσωποποιημένη ύπαρξη που αποκαλύπτει το βάθος του είναι μέσα από τον χώρο και τον χρόνο συνδέεται με τη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ για την ύπαρξη ως παρουσία στον κόσμο.
Απόσπασμα:
«Το κορίτσι αυτό το έλεγαν Μαρίνα / Είχε στον ήλιο ένα μυστικό / Και τ' ασημένια φύλλα / Που άφηνε να πέφτουν στις πλάτες του ανέμου».
Η αίσθηση της «παρουσίας» και η έντονη αντίληψη του φωτός και του φυσικού κόσμου μοιάζουν με τη Χαιντεγκεριανή ιδέα της «φροντίδας» (Sorge), όπου το άτομο είναι ένα ον εντός του κόσμου που αγωνίζεται να αντιληφθεί την ύπαρξή του.
2. "Το Άξιον Εστί" (1959)
Στο "Άξιον Εστί", ο Ελύτης συνδέει τη ζωή, τη γη, την ιστορία και τον ελληνικό πολιτισμό με βαθιά φιλοσοφικά και υπαρξιακά νοήματα. Η σχέση του ανθρώπου με το τοπίο, το φως και το χρόνο, που προβάλλονται έντονα στο έργο, αντικατοπτρίζει την προσπάθεια αναζήτησης του αυθεντικού βίου. Ο Ελύτης παρουσιάζει την ύπαρξη ως μέρος ενός μεγαλύτερου, κοσμικού κύκλου που περιλαμβάνει τη φύση και τον άνθρωπο, ένα στοιχείο που συνδέεται άμεσα με τον Χάιντεγκερ.Στο συγκεκριμένο μέρος του «Το Άξιον Εστί», ο Ελύτης περιγράφει τα πάθη της ζωής και την αναζήτηση της αυθεντικής ύπαρξης μέσα από τον πόνο, τον θάνατο και τη γέννηση. Η συνειδητοποίηση της θνητότητας και η πάλη με το θάνατο αποτελούν βασικές θεματικές που συνδέονται με τον Χάιντεγκερ, ο οποίος θεωρεί ότι η αντίληψη του θανάτου είναι κεντρική για την αυθεντική ύπαρξη.
Απόσπασμα 1:
Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική,
το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου.
(«Το Άξιον Εστί» – Μέρος: Τα Πάθη)
Απόσπασμα 2 :
«Μιλάω για τα πικρά χαλίκια του κάτω κόσμου / Για τις μικρές ανυπόμονες ψυχές / Που δαγκώνουν το φως».
Ο Χάιντεγκερ τονίζει τη σημασία της περατότητας και του θανάτου ως αναγκαίες προϋποθέσεις για την κατανόηση του αυθεντικού «είναι». Η αναφορά στο «φως» και η αίσθηση της «αναμονής» και της πάλης με το θάνατο σε αυτό το ποίημα, τονίζουν αυτή την υπαρξιακή ανησυχία.
3. "Το Μονόγραμμα" (1971)
Σε αυτό το ποίημα, ο Ελύτης εξετάζει την έννοια της ατομικότητας και του έρωτα ως μια υπαρξιακή συνθήκη, η οποία μπορεί να σχετίζεται με την έννοια της αυθεντικότητας όπως την προσδιορίζει ο Χάιντεγκερ. Ο έρωτας στον Ελύτη παρουσιάζεται ως μια διαρκής και ουσιαστική συνάντηση με το «είναι» του άλλου, το οποίο μπορεί να παραπέμπει στην αναζήτηση της αυθεντικής ύπαρξης που περιγράφει ο Χάιντεγκερ.
Απόσπασμα 1 :
Δεν έχω τίποτε άλλο παρά το σφρίγος της αγάπης μου
Και τ' ονοματάκι σου που μου κρατεί συντροφιά μες στη σκέψη μου
Σαν ένα διακριτικό απ' το ίδιο σου το σώμα,
Που μένει άφθαρτο μες στην αμετάβλητη ενότητα.
Απόσπασμα 2 :
«Μια στιγμή ν' ανατείλει ο κόσμος και πάλι / Στο αιώνιο απόβραδο / Που η αγάπη το έκανε δικό μας».
Η έννοια της «στιγμής» (η οποία μπορεί να θεωρηθεί ως αυθεντική υπαρξιακή στιγμή) και της αιωνιότητας θυμίζουν την έννοια του «kairos» που χρησιμοποιεί ο Χάιντεγκερ για να περιγράψει την αυθεντική στιγμή της ύπαρξης, όταν το άτομο αναγνωρίζει την περατότητα του και αγκαλιάζει το είναι του.
4. "Ο Μικρός Ναυτίλος" (1988)
Σε αυτή τη συλλογή, ο Ελύτης αναστοχάζεται πάνω στη φύση, το φως και το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο, καθώς και τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο γύρω του. Εδώ βρίσκουμε τη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ να συνδέεται με την εμπειρία της φύσης ως πηγή αποκάλυψης του Είναι. Η ποίηση του Ελύτη αναδεικνύει τη σημασία της φύσης ως χώρου όπου ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει την αλήθεια και την αυθεντικότητα.
Απόσπασμα:
Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας,
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε
Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.
5. «Ανοιχτά χαρτιά» (1982)– Ο Ελύτης για το χρόνο
Στα «Ανοιχτά Χαρτιά», όπου ο Ελύτης αναπτύσσει τις θεωρητικές του απόψεις, ο χρόνος καταλαμβάνει κεντρική θέση. Αναφέρεται στον χρόνο όχι ως γραμμικό αλλά ως κυκλικό και αιώνιο, αναγνωρίζοντας την περατότητα της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και την ανανέωση μέσα από την τέχνη. Αυτό μπορεί να συνδεθεί με τον Χάιντεγκερ, που θεωρεί ότι η ύπαρξη είναι χρονική, και ότι η αντίληψη του χρόνου καθορίζει την αυθεντικότητα της ύπαρξης.
6. «Εκ του πλησίον» (1998)
Αυτό το ποίημα σχετίζεται με τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και την ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Το στοιχείο της φύσης και της ενσωμάτωσης του ατόμου στο φυσικό περιβάλλον συνδέεται με τη Χαιντεγκεριανή ιδέα του Dasein (εδώ-είναι), της παρουσίας μέσα στον κόσμο.
Απόσπασμα: «Στη μέση της θάλασσας υπάρχω / Ένα βράδυ γεμάτο αστέρια / Τριγύρω όλη η σιωπή και η γαλήνη».
Η παρουσία του ανθρώπου μέσα στη φύση, η αίσθηση της απόλυτης μοναξιάς και του χρόνου που σταματά, μπορούν να συνδεθούν με τη φιλοσοφία του Χάιντεγκερ για την ύπαρξη ως παρούσα μέσα σε ένα περιβάλλον, σε έναν κόσμο που μας καλεί να τον κατανοήσουμε.
Συνοψίζοντας, η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ επηρέασε την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη κυρίως στο πεδίο της υπαρξιακής αναζήτησης, της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και το χρόνο, καθώς και της αποκάλυψης του Είναι μέσα από την ποιητική γλώσσα. Ο Ελύτης, μέσα από την ποίησή του, μεταμορφώνει τις χαϊντεγκεριανές ιδέες σε μια μορφή λυρικής σκέψης που εκφράζει την ελληνική πραγματικότητα και το φυσικό τοπίο.
( ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Στίς ακτίνες του ρολογιού στο έργο μου είναι γραμμένα τέσσερα αρχαία αποφθέγματα που δυστυχώς στη φωτογραφία του δεν διακρίνονται ευκρινώς ,τα εξής :
α.Χρόνος παίς εστί πεττεύων .Παιδὸς ἡ βασιληίη.
β.Εσσετ ' ήμαρ
γ.Χρόνου φείδου
δ.Βραχύς αιών