Παράλληλα όμως οι κάτοικοι του Λιτοχώρου (ή Λυτόχωρου, κατά τον λόγιο Αθανάσιο Λασπόπουλο) ανέπτυξαν έντονη πολιτιστική και πολιτισμική δράση που δύσκολα βρίσκεις σε άλλα μέρη της Ελλάδας.
Τα ήθη και τα έθιμα των Λιτοχωριτών αποτελούν έως τις ημέρες μας ξεχωριστές «γιορτές» με βαθιές ρίζες στο ιστορικό παρελθόν. Παράλληλα δείχνουν σε όλους πως ο τόπος μας, πέρα από πρωταγωνιστής στους αγώνες και τον πολιτισμό, αποτέλεσε τόπο ελεύθερο και ελληνικό.
Παράλληλα υπήρξε, από την ίδρυσή του ακόμη, σημείο όπου πιθανότατα εγκαταστάθηκαν βυζαντινοί μετά το 1453. Συνήθειες, πολιτισμός και λαογραφία συνδράμουν σε αυτό. Το έθιμο της γιορτής των Σίχνων ή «σιχνοφόρια» τελείται μόνο στο Λιτόχωρο του Ολύμπου την παραμονή, ανήμερα και την επόμενη των Θεοφανείων. Το θέαμα είναι εντυπωσιακό με όλο αυτό το πολύχρωμο πλήθος, τα πανύψηλα Σίχνα και με φόντο τον Όλυμπο, μεγαλοπρεπή και πάντα χιονισμένο.
Τι είναι τα Σίχνα
Σύμφωνα με τον λόγιο Λιτοχωρίτη Αθανάσιο Λασπόπουλο τα σίχνα είναι: «Δόρατα υψηλά 10 -15 μέτρων θεώνται υψούμενα και οιονεί αυτομάτως παλλόμενα την ημέραν των Φώτων, ότε η βάπτισις του Θεανθρώπου Σωτήρος τελείται. Σταυρός επί της κορυφής αυτών εστημένος, χρυσούς ή αργυρούς, ευσεβούς χειρός ευλαβέστατον δώρον χαιρετίζει την χρυσίζουσαν την ημέρας εκείνης ανατολήν και κυανόλευκος και ερυθρά σημαία και άλλοις ηχηροίς χρυσοίς ποικίλμασιν….»
Αποτελούν, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες παλαιοτέρων, βυζαντινά λάβαρα και την κυριότερη θρησκευτική τελετή στη λάμψη του Ολύμπου.Ενσωματωμένα από αιώνες στην Λιτοχωρίτικη παράδοση τα βυζαντινά λάβαρα, τα «ιερά της θρησκείας σημεία, τα εκφραστικώτατα της παλιγγενεσίας εμβλήματα, της ενότητος και ισχύος θεία λάβαρα», όπως – και πάλι – ο Λασπόπουλος τα χαρακτηρίζει σε γραπτό του 1878, συμβόλιζαν ανήμερα των Φώτων παράλληλα με το ένδοξο ελληνικό παρελθόν και την ιδέα της εθνικής παλιγγενεσίας, που ήρθε στο Λιτόχωρο το 1912.
Ο τριήμερος εορτασμός
Την παραμονή των Φώτων οι ιερείς παράλληλα με τον αγιασμό των σπιτιών, προετοίμαζαν τα Σίχνα στις εκκλησίες. «Έδεναν τους Σταυρούς», όπως λέγεται ακόμα και σήμερα. Ουσιαστικά ετοίμαζαν τα λάβαρα με τους ψηλούς ιστούς, τους χρυσούς και αργυρούς σταυρούς και τις πολύχρωμες σημαίες. Ο αριθμός των Σίχνων είναι όσες οι εκκλησίες και τα ξωκλήσια της κωμόπολης.
Μία ακόμη βυζαντινή ένδειξη στο έθιμο αποτελεί η τοποθέτηση στο μέσο του εσωτερικού χώρου των δύο κύριων ναών του Λιτοχώρου στολισμένων πορτοκαλιών. Έτσι λοιπόν αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί πως δίπλα στα βυζαντινά λάβαρα, τα σίχνα, διασώθηκε στο Λιτόχωρο ένα ακόμη στοιχείο της παλιάς βυζαντινής παράδοσης, τα στολισμένα δέντρα που κοσμούσαν τις εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης ανήμερα των Θεοφανείων.
Παλιότερα, ανήμερα των Φώτων οι καντηλανάφτες των εκκλησιών μοίραζαν στα σπίτια της ενορίας τα πορτοκάλια για το καλό του χρόνου.
Από τα μεσάνυχτα της ημέρας των Φώτων οι πιστοί έφερναν τα σίχνα από τα ξωκλήσια στους κεντρικούς ναούς του Λιτοχώρου ψάλλοντας συνεχώς το μακρόσυρτο «Κύριε Ελέησον» της ημέρας. Μετά τη Θεία Λειτουργία οι «σιχνοφόροι» των ενοριών, μαζί με το εκκλησίασμα συναντώνται στην Κεντρική Πλατεία και στην συνέχεια η πομπή καταλήγει στον «Λάκο».
Ο αγιασμός των υδάτων γίνεται σε κατανυκτική ατμόσφαιρα με τα σίχνα να παίρνουν θέσεις γύρω από το σημείο κατάδυσης. Ο Σταυρός καταδύεται από το χέρι του αρχαιότερου ιερέα. Αυτοί που βουτάνε για να βρουν τον Σταυρό ονομάζονται βουτηχτάδες.
Όποιος βρει τον Σταυρό γυρίζει τα σπίτια του χωριού ώστε οι Λιτοχωρίτες να ασπαστούν τον Σταυρό και μαζεύει χρήματα.
Μετά το πέρας του καθαγιασμού των υδάτων οι «σιχνοφόροι» έκλιναν τα σίχνα κι έβρεχαν τους σταυρούς 3 φορές «κατά μίμησιν των παροχθίων δέντρων του Ιωάννου». Στην συνέχεια έβρεχαν τις εικόνες και στο τέλος βρεχόταν και οι πιστοί και με την ίδια τάξη σχημάτιζαν πομπή και γύριζαν στις εκκλησίες.
Ανήμερα του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, οι «σιχνοφόροι» επέστρεφαν τα σίχνα στα εξωκλήσια ακολουθώντας ανάλογη τελετουργία.
Τα σίχνα σήμερα
Το έθιμο στο πέρασμα του χρόνου παραμένει ζωντανό αλλά φθήνει με κίνδυνο να παραποιηθεί. Οφείλουμε να το διαφυλάξουμε ως “κόρη οφθαλμού” και να επενδύσουμε σε αυτό.
Τα σίχνα σήμερα είναι ένα ξεχωριστό, παγκόσμια μοναδικό, έθιμο που προσεχώς θα ενταχθεί στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, ύστερα από πρόσφατη πρωτοβουλία του δήμου Δίου – Ολύμπου. Κι αυτό πρέπει να γίνει όχι μόνο για να διασωθεί και να διερευνηθεί ακόμα περισσότερο το έθιμο, αλλά και για να αποτελέσει δράση αναφοράς και προσέλκυσης υψηλού επιπέδου επισκεπτών στην περιοχή.
Οι πρόγονοί μας φρόντισαν να μας αφήσουν μια τεράστια πολιτιστική κληρονομιά, με τη γιορτή των Σίχνων να δεσπόζει. Οφείλουμε να την αναδείξουμε και να την διατηρήσουμε αέναη.
Με πληροφορίες από:
Άρθρο του λόγιου Αθαν. Λασπόπουλου στο περιοδικό «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» με τίτλο: «ΟΛΥΜΠΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΑΥΤΟΥ – ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΛΥΤΟΧΩΡΟΥ – ΤΑ ΣΙΧΝΑ»
Το βιβλίο του Αθαν. Αδαμόπουλου «ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ»
Τοιχογραφία από εξωκκλήσι του Ενιπέα
Τοιχογραφίες από κτίσμα στην Κατερίνη που έγινε το 1963 από τους Καλακάνη και Κούκουλη
Πίνακας Χρήστου Κυπαρισσά 2003
Ημερολόγιο Π.Ο.Λ. 2022
Χρονικά Σωτήρη Μασταγγά
Λάιζα Κύρου
α. Αναμνήσεις από το Λιτόχωρο (μνήμη Ελένης Παναγιωτοπούλου)», αρ. φύλλου 3/1996.
β. «Αναμνήσεις από τον Παύλο Μελά. Ιούλιος 1904», αρ. φύλλου 4-5/1996. Το κείμενο δημοσιεύθηκε και στο περιοδικό «Μακεδονική Ζωή», τεύχος 327/1993.
γ. «Τσάι βουνού στον Όλυμπο», αρ. φύλλου 6/1996.
δ. «Δημήτρης Πειστικός ή Ζαχαρατζής», αρ. φύλλου 19–20/2000.
