"Οπου κι αν κατοικεί η λησμονιά". Σταμάτης Παγανόπουλος

A piece of my art: "Στον κήπο της λησμονιάς"(Ακρυλικά,30χ40)

Αφορμή για τη δημιουργία αυτού του έργου ήταν η ανάγνωση από ένα παλιό μου τετράδιο σημειώσεων του ποιήματος του Λουίς Θερνούδα: "Οπου κι αν κατοικεί η λησμονιά". Οπως έγραφα σ' αυτές τις σημειώσεις θεώρησα αυτό το ποίημα ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τη συμβολή του στη λογοτεχνική και φιλοσοφική συζήτηση για τη μνήμη και τη λήθη . Καί αυτό γιατί ,αφενός, αναδεικνύει τη λησμονιά ως χώρο όπου ο έρωτας ολοκληρώνεται όχι με βία αλλά με γαλήνη καί αφετέρου, δείχνει πως η λήθη δεν είναι απλώς έλλειψη, αλλά δημιουργική δύναμη που επιτρέπει στον χρόνο να κυλήσει.Ας διαβάσουμε το ποίημα κι ας πούμε δυό λόγια για το συγγραφέα καί -ειδικότερα -για το ποίημα που παρουσιάζει-τουλάχιστον για μένα- ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον:

ΟΠΟΥ ΚΙ ΑΝ ΚΑΤΟΙΚΕΙ Η ΛΗΣΜΟΝΙΑ
Όπου κι αν κατοικεί η μοναξιά
Στους πλατιούς δίχως αυγή κήπους
Εκεί που εγώ μονάχος θα ’μαι
Μνήμη μιας πέτρας μες στις τσουκνίδες θαμμένης
Που πάνω της ο άνεμος λυτρώνεται απ’ τις αϋπνίες του.
Εκεί που τ’ όνομά μου θ’ αφήσω
Στο σώμα που σημαδεύει στων αιώνων τα μπράτσα,
Εκεί που ο πόθος δε θα υπάρχει.
Σε αυτή τη μεγάλη περιοχή που η αγάπη, τρομαχτικός άγγελος
Δε θα κρύβει σαν ατσάλι
Στο στήθος μου τη φτερούγα του,
Χαμογελώντας γεμάτος αέρινη χάρη καθώς ο πόνος
μεγαλώνει.
Εκεί που θα τελειώνει αυτός ο ζήλος που απαιτεί έναν κύριο
κατ’ εικόνα του,
Υποτάσσοντας σε μιαν άλλη ζωή τη ζωή του,
Δίχως ορίζοντα πια,
παρά άλλα μάτια μέτωπο με μέτωπο.
Εκεί που οι καημοί και οι ευτυχίες δε θα ’ναι παρά ονόματα,
Ουρανός και γη αυτόχθονες γύρω από μια μνήμη-
Εκεί τέλος που λεύτερος θα μείνω χωρίς ούτε κι ο ίδιος να το
ξέρω,
Σβησμένος σε ομίχλη, σε απουσία,
Απουσία ελαφριά σαν σάρκα παιδιού.
Εκεί, εκεί μακριά-
Όπου κι αν κατοικεί η λησμονιά.
[Αλεξίου, Βασίλης (2004). «Luis Cernuda: Εννιά ποιήματα». Ουτοπία, τεύχος 62, ΝοέμβριοςΔεκέμβριος 2004, σελ. 153-172.]

***
Ο Λουίς Θερνούδα ( Luis Cernuda,Σεβίλλη 1902- Μεξικό1963 )ήταν ένας από τους σημαντικούς Ισπανούς ποιητές της γενιάς του Λόρκα, που σημάδεψε βαθύτατα την παγκόσμια λογοτεχνία, μια γενιά που περιλάμβανε στις τάξεις της, όπως θα αποδεικνυόταν με το πέρασμα του χρόνου, μεταξύ άλλων, ένα Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας (Βιθέντε Αλεϊξάντρε), έναν ποιητή παγκόσμιου κύρους (Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα) και ορισμένες τεράστιες ποιητικές και όχι μόνο προσωπικότητες (Ραφαέλ Αλμπέρτι, Λουίς Θερνούδα, Χεράρδο Ντιέγο, Πέδρο Σαλίνας, Χόρχε Γκιγέν, Ντάμασο Αλόνσο, Μανουέλ Αλτολαγκίρε, Εμίλιο Πράδος κ.ά.). Αναφερόμαστε στη θρυλική Γενιά του 27 ,μια «ομάδα φίλων» που ναι μεν είχαν την ίδια, περίπου, ηλικία και στενές προσωπικές σχέσεις, αλλά δεν τους διέκρινε κοινή αισθητική προσέγγιση στην τέχνη τους.Τα μέλη της γενιάς του ’27 αποτελούν γνήσια τέκνα των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, έζησαν, αν και εκ του μακρόθεν λόγω της ουδετερότητας της Ισπανίας, τις ολέθριεςσυνέπειες του Α´ Παγκόσμιου Πολέμου και, εκ του σύνεγγυς, τη δικτατορία του στρατηγού Primo de Rivera (1923/31), ενός «μετρίου ανθρώπου» όπως τον είχε χαρακτηρίσει ο Καζαντζάκης. Από την άλλη πλευρά, όμως, βίωσαν το φρέσκο αέρα και τη γοητεία της ρήξης των κινημάτων της πρωτοπορίας (φουτουρισμός, υπερρεαλισμός,εξπρεσιονισμός κ.λπ.) και των κοινωνικών συγκρούσεων που σάρωναν εκείνη την εποχή την Ευρώπη.Ο Λουίς Θερνούδα πέθανε εξόριστος στο Μεξικό το 1963.
Το παραπάνω ποίημα είναι από τη συλλογή του «Όπου κι αν κατοικεί η λησμονιά» που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1933.
Στο ποίημα αυτό ο υπερρεαλισμός συνυφαίνεται με τον υπαρξιακό στοχασμό με τη λήθη να παρουσιάζεται όχι ως εχθρός της μνήμης, αλλά ως τόπος λύτρωσης. Ο έρωτας, ύστερα από την ένταση και την οδύνη, καταλήγει στη γαλήνη της λησμονιάς, η οποία δεν διαγράφει το παρελθόν, αλλά το μεταμορφώνει.
Ειδικότερα ο Θερνούδα επαναπροσδιορίζοντας τη λησμονιά μας λέει ότι δεν είναι στέρηση, αλλά ένας τόπος όπου ο έρωτας δεν θρυμματίζεται καί παύει να πληγώνει. Η λησμονιά εμφανίζεται ως «τρίτος τόπος» μεταξύ μνήμης και απουσίας, όπου η ύπαρξη εξισορροπείται.
Ξέρουμε από τον Πλάτωνα (Μένων 81c–Εκδ.Κάκτος,Μετάφραση Γ. Βλάχος, 1992) ότι η γνώση είναι " ἀνάμνησις", η μνήμη είναι η οδός προς την αλήθεια, ενώ η λήθη οδηγεί στη λήθη της ψυχής. Η λησμονιά στον Θερνούδα, αντίθετα, δεν ισοδυναμεί με στέρηση, έχει δημιουργικό χαρακτήρα.
Από την άλλη μεριά ,στον Προύστ, η μνήμη λειτουργεί ως δύναμη ανάστασης του παρελθόντος. Η περίφημη Μαντλέν( Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, μτφρ. Παύλος Ζάννας (Αθήνα: Εστία, 1992), τ. Α΄, σ. 61–62 ) αποδεικνύει πως μια λεπτομέρεια μπορεί να ανοίξει έναν ολόκληρο κόσμο. Όμως, αυτή η υπεροχή της μνήμης είναι διττή: γίνεται θησαυρός αλλά και τυραννία. Χωρίς τη λησμονιά, ο άνθρωπος δεν μπορεί να συνεχίσει.
Στα Τέσσερις Κουαρτέτα ,ένα από τα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ο Έλιοτ περιγράφει τον χρόνο ως δύναμη που ταυτόχρονα «διατηρεί και σβήνει»(“Burnt Norton”). Η λησμονιά, επομένως, δεν είναι καταστροφή, αλλά ήπια διάβρωση που καθιστά δυνατή την ανανέωση.
Αυτή η ενδεικτική συγκριτική προσέγγιση δείχνει ότι η λησμονιά στον Θερνούδα δεν είναι αρνητική έννοια, αλλά όρος ύπαρξης. Ενώ η μνήμη συγκροτεί την ταυτότητα, η λησμονιά επιτρέπει την απελευθέρωση από το βάρος του παρελθόντος. Ετσι αποδεικνύεται εμφαντικά ότι σ τ η ν π ο ί η σ η, η λ η σ μ ο ν ι ά δ ε ν ε ξ α λ ε ί φ ε ι, μ ε τ ο υ σ ι ώ ν ε ι.
Σε διάλογο με την πλατωνική ανάμνηση, τη μνημονική εμμονή του Προυστ και τη χρονική φιλοσοφία του Έλιοτ, το ποίημα του Θερνούδα φωτίζει μια νέα προοπτική: η λησμονιά δεν είναι το τέλος της ζωής, αλλά η συνθήκη της συνέχειάς της.