Τα χαϊκού του Κώστα Κουτσουρέλη αποτελούν μια ιδιότυπη συνάντηση της ιαπωνικής λιτότητας με την ελληνική ποιητική παράδοση, όπου η στιγμή αποκρυσταλλώνεται σε εικόνα και στοχασμό.
Ενα από τα πιο όμορφα -κατά τη γνώμη μου -ποιήματά του το «Χάθηκε γόβα! Παραμύθια σε 5+7+5 συλλαβές» επιχειρεί ένα παιγνιώδες πείραμα:
παίρνει την αυστηρή φόρμα του χαϊκού (5-7-5 συλλαβές) και τη γεμίζει με παραμυθικά μοτίβα της δυτικής παράδοσης.
Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά μικρών ποιητικών σκηνών που λειτουργούν σαν σπαράγματα παραμυθιών, αλλά με ειρωνεία, ανατροπή και υπαρξιακή διάθεση.
Ιδού το ποίημα :
Χάθηκε γόβα! Παραμύθια σε 5+7+5 συλλαβές
α΄
Δεν ήταν νάνος.
Τη μοιραζόταν πάντως
μ’ άλλους πέντ’-έξι.
β΄
Πωλούνται μπούκλες,
βόστρυχοι, χρυσά σκαλιά,
δι’ αλώσεις πύργων.
γ΄
Πρίγκηψ, σου λέει.
Και να σκουριάζει έτσι
από ευτυχία . . .
δ΄
Κι όμως. Στην όψη
έμοιαζε γιαγιά καλή
με νέα μασέλα.
ε΄
Χάθηκε γόβα !
Προσφέρεται αμοιβή.
Η σταχτοπούτα.
ϛ ΄
Αμ, γάτος τέτοιος
πού ξανακούστηκε ; είπε.
Και μου γέλασε.
ζ΄
Ζάχαρη η στέγη . . .
Κι οι τοίχοι σοκολάτα . . .
Θα το νοικιάσουν !
η’
Πάλι αλυσίδες,
φοβέρες, πνεύματα, σκιές . . .
Χριστούγεννα . . . Ουφ !
θ΄
Κοιμόταν χρόνια.
Της είπαν, χάλασε
το ξυπνητήρι.
ι΄
Μπρρρ ! Μες στο χιόνι
καίγονται τα όνειρα
χωρίς καν σπίρτα.
ια΄
Ομπρέλλα, τσάντα . . .
Εντάξει, τα έχουμ’ όλα.
Φυσάει ! Πετάμε !
ιβ΄
Γίγας κακίας.
Η πόρτα του έγραφε :
Στο βάθος κήπος !
Κύρια χαρακτηριστικά:
• Διακειμενικότητα:
Χάθηκε γόβα! Παραμύθια σε 5+7+5 συλλαβές
α΄
Δεν ήταν νάνος.
Τη μοιραζόταν πάντως
μ’ άλλους πέντ’-έξι.
β΄
Πωλούνται μπούκλες,
βόστρυχοι, χρυσά σκαλιά,
δι’ αλώσεις πύργων.
γ΄
Πρίγκηψ, σου λέει.
Και να σκουριάζει έτσι
από ευτυχία . . .
δ΄
Κι όμως. Στην όψη
έμοιαζε γιαγιά καλή
με νέα μασέλα.
ε΄
Χάθηκε γόβα !
Προσφέρεται αμοιβή.
Η σταχτοπούτα.
ϛ ΄
Αμ, γάτος τέτοιος
πού ξανακούστηκε ; είπε.
Και μου γέλασε.
ζ΄
Ζάχαρη η στέγη . . .
Κι οι τοίχοι σοκολάτα . . .
Θα το νοικιάσουν !
η’
Πάλι αλυσίδες,
φοβέρες, πνεύματα, σκιές . . .
Χριστούγεννα . . . Ουφ !
θ΄
Κοιμόταν χρόνια.
Της είπαν, χάλασε
το ξυπνητήρι.
ι΄
Μπρρρ ! Μες στο χιόνι
καίγονται τα όνειρα
χωρίς καν σπίρτα.
ια΄
Ομπρέλλα, τσάντα . . .
Εντάξει, τα έχουμ’ όλα.
Φυσάει ! Πετάμε !
ιβ΄
Γίγας κακίας.
Η πόρτα του έγραφε :
Στο βάθος κήπος !
Κύρια χαρακτηριστικά:
• Διακειμενικότητα:
Σταχτοπούτα, Γάτος με τις μπότες, Χιονάτη, Χάνσελ και Γκρέτελ, Ωραία Κοιμωμένη, Χριστουγεννιάτικη ιστορία του Ντίκενς. Ο ποιητής συμπυκνώνει γνωστά παραμύθια σε τρεις στίχους, σαν «σύντομα σχόλια».
• Ειρωνεία και αποδόμηση:
• Ειρωνεία και αποδόμηση:
Οι ήρωες δεν εμφανίζονται με την παραδοσιακή αίγλη, ο πρίγκιπας «σκουριάζει από ευτυχία», η γιαγιά φορά «νέα μασέλα», η γλυκιά στέγη γίνεται ακίνητο προς ενοικίαση.
• Σύγχρονη ματιά:
• Σύγχρονη ματιά:
Το παραμύθι συναντά την καθημερινότητα και την κοινωνική πραγματικότητα (αγγελίες, αμοιβές, ενοικιάσεις).
• Υπαρξιακή διάσταση:
• Υπαρξιακή διάσταση:
Πίσω από το χιούμορ, υπάρχει η αίσθηση της φθοράς, της μοναξιάς, της ματαιότητας («καίγονται τα όνειρα χωρίς καν σπίρτα»).
Θεματικές ανά χαϊκού
• α΄: Η αποδόμηση των νάνων της Χιονάτης – δεν είναι νάνος, αλλά μοιράζεται τη ζωή με άλλους.
• β΄: Η εμπορευματοποίηση της ομορφιάς – μπούκλες και βόστρυχοι γίνονται αντικείμενα πώλησης.
• γ΄: Ο πρίγκιπας ως φθαρτός, σκουριασμένος από την ίδια την ευτυχία.
• δ΄: Η γιαγιά-μάγισσα με μασέλα, μια κωμικοτραγική εικόνα.
• ε΄: Η Σταχτοπούτα ως αγγελία απώλειας – «Χάθηκε γόβα!».
• ϛ΄: Ο γάτος με τις μπότες, ειρωνικά σχολιασμένος.
• ζ΄: Το σπίτι από ζάχαρη και σοκολάτα γίνεται ακίνητο προς ενοικίαση.
• η΄: Οι αλυσίδες και τα φαντάσματα των Χριστουγέννων, με μια κουρασμένη αντίδραση («Ουφ!»).
• θ΄: Η Ωραία Κοιμωμένη, που ξυπνά όχι από φιλί αλλά από χαλασμένο ξυπνητήρι.
• ι΄: Το χιόνι που σβήνει τα όνειρα, χωρίς σπίρτα – υπαρξιακή ψύχρα.
• ια΄: Η Μαίρη Πόππινς, με ομπρέλα και τσάντα, έτοιμη να πετάξει.
• ιβ΄: Ο γίγαντας της κακίας, με ειρωνικό επιγραφή στην πόρτα: «Στο βάθος κήπος».
Συμπέρασματικά ο Κουτσουρέλης παίζει με τα παραμύθια όπως ένας μουσικός με θέματα: τα συμπυκνώνει, τα ειρωνεύεται, τα φέρνει στη σύγχρονη πραγματικότητα. Το χαϊκού, αντί να είναι απλώς στιγμιότυπο φύσης, γίνεται στιγμιότυπο πολιτισμού. Έτσι, το έργο λειτουργεί σαν μικρή ανθολογία παραμυθικών θραυσμάτων, όπου η παιδική φαντασία συναντά την ενήλικη ειρωνεία και την υπαρξιακή αγωνία.
***
Ο Σεφέρης έγραψε δεκαέξι χαϊκού στο Τετράδιο Γυμνασμάτων και τρία ακόμη που δημοσιεύτηκαν αργότερα.
Κάποια παραδείγματα:
• «Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου»
• «Βουλιάζει ο κόσμος / κρατήσου, θα σ’ αφήσει / μόνο στον ήλιο»
• «Γράφεις· το μελάνι / λιγόστεψε η θάλασσα / πληθαίνει»
Χαρακτηριστικά:
• Υπαρξιακή αγωνία:
Θεματικές ανά χαϊκού
• α΄: Η αποδόμηση των νάνων της Χιονάτης – δεν είναι νάνος, αλλά μοιράζεται τη ζωή με άλλους.
• β΄: Η εμπορευματοποίηση της ομορφιάς – μπούκλες και βόστρυχοι γίνονται αντικείμενα πώλησης.
• γ΄: Ο πρίγκιπας ως φθαρτός, σκουριασμένος από την ίδια την ευτυχία.
• δ΄: Η γιαγιά-μάγισσα με μασέλα, μια κωμικοτραγική εικόνα.
• ε΄: Η Σταχτοπούτα ως αγγελία απώλειας – «Χάθηκε γόβα!».
• ϛ΄: Ο γάτος με τις μπότες, ειρωνικά σχολιασμένος.
• ζ΄: Το σπίτι από ζάχαρη και σοκολάτα γίνεται ακίνητο προς ενοικίαση.
• η΄: Οι αλυσίδες και τα φαντάσματα των Χριστουγέννων, με μια κουρασμένη αντίδραση («Ουφ!»).
• θ΄: Η Ωραία Κοιμωμένη, που ξυπνά όχι από φιλί αλλά από χαλασμένο ξυπνητήρι.
• ι΄: Το χιόνι που σβήνει τα όνειρα, χωρίς σπίρτα – υπαρξιακή ψύχρα.
• ια΄: Η Μαίρη Πόππινς, με ομπρέλα και τσάντα, έτοιμη να πετάξει.
• ιβ΄: Ο γίγαντας της κακίας, με ειρωνικό επιγραφή στην πόρτα: «Στο βάθος κήπος».
Συμπέρασματικά ο Κουτσουρέλης παίζει με τα παραμύθια όπως ένας μουσικός με θέματα: τα συμπυκνώνει, τα ειρωνεύεται, τα φέρνει στη σύγχρονη πραγματικότητα. Το χαϊκού, αντί να είναι απλώς στιγμιότυπο φύσης, γίνεται στιγμιότυπο πολιτισμού. Έτσι, το έργο λειτουργεί σαν μικρή ανθολογία παραμυθικών θραυσμάτων, όπου η παιδική φαντασία συναντά την ενήλικη ειρωνεία και την υπαρξιακή αγωνία.
***
Ο Σεφέρης έγραψε δεκαέξι χαϊκού στο Τετράδιο Γυμνασμάτων και τρία ακόμη που δημοσιεύτηκαν αργότερα.
Κάποια παραδείγματα:
• «Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου»
• «Βουλιάζει ο κόσμος / κρατήσου, θα σ’ αφήσει / μόνο στον ήλιο»
• «Γράφεις· το μελάνι / λιγόστεψε η θάλασσα / πληθαίνει»
Χαρακτηριστικά:
• Υπαρξιακή αγωνία:
Ο κόσμος βουλιάζει, ο άνθρωπος θρυμματίζεται, η γραφή αντιπαλεύει τη φθορά.
• Συμβολισμός:
• Συμβολισμός:
, ήλιος, μελάνι, κομμάτια ανθρώπου – εικόνες που συμπυκνώνουν την αγωνία της ύπαρξης.
• Σοβαρότητα και βαρύτητα:
• Σοβαρότητα και βαρύτητα:
Το χαϊκού γίνεται μικρό «δοκίμιο» πάνω στη μοίρα και την ανθρώπινη κατάσταση.
Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί το χαϊκού ως στιγμιαίο φιλοσοφικό στοχασμό, ενώ ο Κουτσουρέλης ως παιγνιώδη πολιτισμική σφήνα. Ο πρώτος συμπυκνώνει την αγωνία της ύπαρξης, ο δεύτερος ανατρέπει την παιδική φαντασία με ειρωνεία. Μαζί δείχνουν τη δύναμη της φόρμας: τρεις στίχοι μπορούν να γίνουν είτε καθρέφτης του τραγικού είτε σκηνή σατιρικής αποδόμησης.
Το χαϊκού του Σεφέρη που συχνά ξεχωρίζει η κριτική είναι το:
«Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου».
Αυτό θεωρείται από τα πιο αντιπροσωπευτικά και «καλύτερα» του, γιατί συμπυκνώνει με τρεις στίχους την αγωνία του μοντέρνου ανθρώπου και την αίσθηση της διάλυσης της ύπαρξης.
Γιατί ξεχωρίζει αυτό το χαϊκού
• Εικόνα του κατακερματισμού:
Ο Σεφέρης χρησιμοποιεί το χαϊκού ως στιγμιαίο φιλοσοφικό στοχασμό, ενώ ο Κουτσουρέλης ως παιγνιώδη πολιτισμική σφήνα. Ο πρώτος συμπυκνώνει την αγωνία της ύπαρξης, ο δεύτερος ανατρέπει την παιδική φαντασία με ειρωνεία. Μαζί δείχνουν τη δύναμη της φόρμας: τρεις στίχοι μπορούν να γίνουν είτε καθρέφτης του τραγικού είτε σκηνή σατιρικής αποδόμησης.
Το χαϊκού του Σεφέρη που συχνά ξεχωρίζει η κριτική είναι το:
«Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου».
Αυτό θεωρείται από τα πιο αντιπροσωπευτικά και «καλύτερα» του, γιατί συμπυκνώνει με τρεις στίχους την αγωνία του μοντέρνου ανθρώπου και την αίσθηση της διάλυσης της ύπαρξης.
Γιατί ξεχωρίζει αυτό το χαϊκού
• Εικόνα του κατακερματισμού:
Ο άνθρωπος παρουσιάζεται θρυμματισμένος σε «χίλια κομματάκια». Πρόκειται για μια ισχυρή μεταφορά της ψυχικής και κοινωνικής αποσύνθεσης.
• Αδυναμία σύνθεσης: Το ερώτημα «πού να μαζεύεις» δείχνει την αδυναμία να επανασυνθέσουμε την ενότητα του ανθρώπου. Η φράση αποπνέει απογοήτευση και ψυχική κούραση.
• Υπαρξιακή αγωνία: Το χαϊκού δεν περιγράφει φύση ή εποχές, όπως στην ιαπωνική παράδοση, αλλά την υπαρξιακή κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου.
• Συμπύκνωση του μοντερνισμού:
• Αδυναμία σύνθεσης: Το ερώτημα «πού να μαζεύεις» δείχνει την αδυναμία να επανασυνθέσουμε την ενότητα του ανθρώπου. Η φράση αποπνέει απογοήτευση και ψυχική κούραση.
• Υπαρξιακή αγωνία: Το χαϊκού δεν περιγράφει φύση ή εποχές, όπως στην ιαπωνική παράδοση, αλλά την υπαρξιακή κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου.
• Συμπύκνωση του μοντερνισμού:
Ο Σεφέρης, ως εκπρόσωπος της γενιάς του ’30, μεταφέρει στο χαϊκού την αγωνία του μοντερνιστικού στοχασμού: αποξένωση, θραύση, αδυναμία επικοινωνίας.
Κριτική προσέγγιση
• Οι μελετητές τονίζουν ότι το χαϊκού αυτό αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα της ελληνικής προσαρμογής της φόρμας, γιατί αντί για φυσιολατρική εικόνα, προσφέρει υπαρξιακό σχόλιο.
• Η χρήση του Β΄ προσώπου («πού να μαζεύεις») εντείνει την αμεσότητα και την αγωνία, σαν να απευθύνεται σε κάθε αναγνώστη προσωπικά.
• Η παράδοξη εικόνα (ο άνθρωπος σε κομματάκια) λειτουργεί ως εμβληματική μεταφορά της εποχής: η διάλυση της ενότητας, η κρίση ταυτότητας, η ψυχική φθορά.
Συμπέρασμα:
Το χαϊκού «Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου» θεωρείται το καλύτερο του Σεφέρη γιατί εκφράζει με απόλυτη λιτότητα και δύναμη την τραγική μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου. Σε τρεις στίχους, ο ποιητής κατορθώνει να αποδώσει την αίσθηση της αποσύνθεσης και της αδυναμίας επανασύνθεσης, καθιστώντας το χαϊκού αυτό κομβικό σημείο της νεοελληνικής ποίησης.
Κριτική προσέγγιση
• Οι μελετητές τονίζουν ότι το χαϊκού αυτό αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα της ελληνικής προσαρμογής της φόρμας, γιατί αντί για φυσιολατρική εικόνα, προσφέρει υπαρξιακό σχόλιο.
• Η χρήση του Β΄ προσώπου («πού να μαζεύεις») εντείνει την αμεσότητα και την αγωνία, σαν να απευθύνεται σε κάθε αναγνώστη προσωπικά.
• Η παράδοξη εικόνα (ο άνθρωπος σε κομματάκια) λειτουργεί ως εμβληματική μεταφορά της εποχής: η διάλυση της ενότητας, η κρίση ταυτότητας, η ψυχική φθορά.
Συμπέρασμα:
Το χαϊκού «Πού να μαζεύεις / τα χίλια κομματάκια / του κάθε ανθρώπου» θεωρείται το καλύτερο του Σεφέρη γιατί εκφράζει με απόλυτη λιτότητα και δύναμη την τραγική μοίρα του σύγχρονου ανθρώπου. Σε τρεις στίχους, ο ποιητής κατορθώνει να αποδώσει την αίσθηση της αποσύνθεσης και της αδυναμίας επανασύνθεσης, καθιστώντας το χαϊκού αυτό κομβικό σημείο της νεοελληνικής ποίησης.
