Ο Περικλής Γιαννόπουλος (Πάτρα 1869 – Αθήνα 8 Απριλίου 1910) ήταν λογοτέχνης, μεταφραστής και δοκιμιογράφος, και υπήρξε ελληνολάτρης διανοητής. Ο Γιαννόπουλος έμεινε στα ελληνικά γράμματα και την ελληνική σκέψη με την Ελληνική Γραμμή, το Ελληνικόν Χρώμα και την Έκκλησιν προς το Πανελλήνιον Κοινόν και ανέπνευσε τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Γκάτσο, τον Πικιώνη, τον Παρθένη κ.ά. Στην ακμή της ηλικίας του (41 χρονών) αυτοκτόνησε με δραματικό τρόπο στον Σκαραμαγκά και η ζωή του έγινε θρύλος, τουλάχιστον για τις παλιότερες γενιές.
Ο Γιώργος Κατσίμπαλης, ο μέντορας του Γιώργου Σεφέρη, είχε γνωρίσει σε πολύ νεαρή ηλικία τον Περικλή Γιαννόπουλο.
Ο «κολοσσός του Μαρουσίου», όπως τον αποκαλεί στο ομώνυμο βιβλίο του ο Χένρι Μίλλερ (εκδόσεις Γαλαξίας) μας δίνει τη δική του εκδοχή για τα βαθύτερα αίτια της αυτοκτονίας του μεγάλου αισθητή, που παραμένει εξόχως πολιτική και δεν έχει γνωρίσει τη δέουσα δημοσιότητα.
Στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας για τον Γιώργο Κατσίμπαλη (τεύχος 1278 1η Οκτωβρίου 1980) δημοσιεύεται ένα σύντομο κείμενο του Θ. Δ. Φραγκόπουλου με τον τίτλο «Μια συνομιλία με τον Γιώργο Κατσίμπαλη». (σσ. 1381-1383), από το οποίο δημοσιεύουμε ένα εκτενές απόσπασμα.
… Αυτό με έκανε να τον ρωτήσω τι ήταν εκείνο που τον είχε κάνει να προσέξει τον Βενιζέλο και να γίνει φανατικός οπαδός του. [ ] Η απάντηση του με ξάφνιασε.
– Παίζεις μπιλλιάρδο; με ρώτησε. [ ]
–Εγώ συνέχισε ο Κατσίμπαλης έπαιζα από μικρός. Ξέρεις στο σπίτι του πατέρα μου είχαμε μια ειδική αίθουσα μπιλλιάρδου [ ]. Κείνο το βράδυ στο σπίτι είμασταν αρκετοί –ανάμεσά τους και ο Περικλής Γιαννόπουλος– τον ξέρεις;
–Ναι, ένας θεοπάλαβος ελληνολάτρης που αυτοκτόνησε με το άλογό του, είπα. [ ]
–Ήτανε ένας πράγματι υπέροχος άντρας, μου είπε αργά, και ήθελα πολύ να του μοιάσω. Πιτσιρικάς ήμουν τότε, αλλά μου άρεζε να μπλέκω στις κουβέντες των μεγάλων και ο Περικλής είχε πάντοτε μεγάλη υπομονή μαζί μου. Μούλεγε πως ανήκα στην ευτυχισμένη γενιά που θάβλεπε να πραγματοποιούνται τα όνειρα της φυλής, και μετά που έβριζε τον έναν μετά τον άλλον, όλους τους Έλληνες πολιτικούς[...].
Εκεί έπεσε και το όνομα του Βενιζέλου. Ο Περικλής Γιαννόπουλος σοβαρεύτηκε και μου είπε πως αυτόν εδώ, τον νεοφερμένο Κρητικό, πρέπει να τον προσέξουμε πάρα πολύ. [ ]
Στο αφιέρωμα της Νέας Εστίας για τον Γιώργο Κατσίμπαλη (τεύχος 1278 1η Οκτωβρίου 1980) δημοσιεύεται ένα σύντομο κείμενο του Θ. Δ. Φραγκόπουλου με τον τίτλο «Μια συνομιλία με τον Γιώργο Κατσίμπαλη». (σσ. 1381-1383), από το οποίο δημοσιεύουμε ένα εκτενές απόσπασμα.
… Αυτό με έκανε να τον ρωτήσω τι ήταν εκείνο που τον είχε κάνει να προσέξει τον Βενιζέλο και να γίνει φανατικός οπαδός του. [ ] Η απάντηση του με ξάφνιασε.
– Παίζεις μπιλλιάρδο; με ρώτησε. [ ]
–Εγώ συνέχισε ο Κατσίμπαλης έπαιζα από μικρός. Ξέρεις στο σπίτι του πατέρα μου είχαμε μια ειδική αίθουσα μπιλλιάρδου [ ]. Κείνο το βράδυ στο σπίτι είμασταν αρκετοί –ανάμεσά τους και ο Περικλής Γιαννόπουλος– τον ξέρεις;
–Ναι, ένας θεοπάλαβος ελληνολάτρης που αυτοκτόνησε με το άλογό του, είπα. [ ]
–Ήτανε ένας πράγματι υπέροχος άντρας, μου είπε αργά, και ήθελα πολύ να του μοιάσω. Πιτσιρικάς ήμουν τότε, αλλά μου άρεζε να μπλέκω στις κουβέντες των μεγάλων και ο Περικλής είχε πάντοτε μεγάλη υπομονή μαζί μου. Μούλεγε πως ανήκα στην ευτυχισμένη γενιά που θάβλεπε να πραγματοποιούνται τα όνειρα της φυλής, και μετά που έβριζε τον έναν μετά τον άλλον, όλους τους Έλληνες πολιτικούς[...].
Εκεί έπεσε και το όνομα του Βενιζέλου. Ο Περικλής Γιαννόπουλος σοβαρεύτηκε και μου είπε πως αυτόν εδώ, τον νεοφερμένο Κρητικό, πρέπει να τον προσέξουμε πάρα πολύ. [ ]
«Εσύ», μου είπε, «αυτόν πρέπει να έχεις για πρότυπο, για οδηγό. Μπορεί να πάει το έθνος εκεί όπου όλοι το θέλουμε». Τον είδα να σταματάει και να κομπιάζει αλλά υπερνίκησε το δισταγμό του και σε λίγο πρόσθεσε: «Τώρα που ήρθε αυτός, εμένα πια δεν με χρειάζεται ο Ελληνισμός. Γιατί εγώ μονάχα διακηρύξεις ξέρω να κάνω, ενώ αυτός ξέρει να φτιάχνει πράγματα και να τα πραγματοποιεί».
,,, αμέσως μετά ο Περικλής Γιαννόπουλος μου είπε: «Εγώ είμαι πια περιττός και ίσως βλαβερός για το έθνος, μια που ήρθε εκείνος.» Και σε μια εβδομάδα μέσα πήγε και σκοτώθηκε. Τον Απρίλη του 1910. Ναι, ήτανε μετά το Γουδί.
–Μα για την αυτοκτονία του ειπώθηκαν τόσα και τόσα, τον αντίσκοψα. Ερωτική απογοήτευση, η Σοφία Λ., η αποτυχία της «Έκκλησης προς τους νέους», τόσα άλλα…
–Αυτό που σου λέω εγώ ήταν η αληθινή ιστορία της αυτοκτονίας του. Δεν ήθελε να σταθεἰ εμπόδιο στον Βενιζέλο. Αυτοκτόνησε σαν ένα δείγμα πίστης σε εκείνον… Ξέρεις θαύμαζε πολύ τους Ιάπωνες. Και κοίτα: από το κόμμα των Ιαπώνων βγήκαν οι πιο αξιόλογοι από τους εχθρούς του, ιδίως εκείνος ο Ίδας… Λοιπόν ίσως να μην είχε άδικο, ξέρεις, στο τέλος. Αν είχε ζήσει, εχθρός του στο τέλος θα γινότανε και αυτός. [ ]
Μια μικρή παύση πλανήθηκε στο δωμάτιο. Δική μου αμηχανία; Δικό του χάσιμο μες στις αναπολήσεις του;
–Είμαι από τους πολύ λίγους που ξέρω την αληθινή αιτία της αυτοκτονίας του Περικλή Γιαννόπουλου, μου είπε στο τέλος. Ένα πολιτικό χαρακίρι. Είπες πως δεν ξέρεις από μπιλλιάρδο;
–Τίποτα
Δεν ξέρεις πως το παιχνίδι παίζεται με μια μονάχα κόκκινη μπίλια, δεύτερη δεν έχει, οι άλλες είναι άσπρες. Ο Περικλής αναγνώρισε πως ο άλλος ήταν η κόκκινη μπίλια· αν ήθελε και εκείνος να έχει τον ίδιο ρόλο, το ρόλο του ηγέτη, σύγχυση μονάχα θα δημιουργούσε. Για αυτό και εγώ έμεινα πάντα πιστός και αφοσιωμένος βενιζελικός. Τιμούσα έτσι την μνήμη του Περικλή…
Θ.Δ. Φραγκόπουλος
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν όσα διηγήθηκε ο Κατσίμπαλης στον Φραγκόπουλο αποτελούν την πλήρη ιστορική αλήθεια. Πάντως, με τον ένα ή άλλο τρόπο επισημαίνει ένα ψυχολογικό γεγονός υψίστης σημασίας. Οι περισσότεροι από τους προβεβλημένους πολιτικούς και διανοουμένους που προετοίμασαν το έδαφος για το ξέσπασμα της Επανάστασης στο Γουδί και την έλευση του Βενιζέλου, αντιτάχθηκαν στην Επανάσταση και προπαντός στον Βενιζέλο.
Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της Ομάδας των Ιαπώνων, όπως βαφτίστηκε από τον Βλάση Γαβριηλίδη, μια ομάδα βουλευτών προερχόμενων από διαφορετικά κόμματα οι οποίοι έδρασαν από το 1906 μέχρι το 1908. Αποκλήθηκαν «Ιάπωνες», σε μια εποχή που μετά τον νικηφόρο για την Ιαπωνία Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1905 υπήρχε μεγάλος θαυμασμός γι’ αυτούς, ιδιαίτερα τους σαμουράι. Σε αυτή συμπεριλαμβάνονταν οι Στέφανος Δραγούμης (1842 – 1923) –πατέρας του Ίωνα–, ο Δημήτριος Γούναρης (1867 –1922), ο Εμμανουήλ Ρέπουλης (1863- 1924), Πέτρος Πρωτοπαπαδάκη (1859 – 1922), κ.ά. Ιθύνων νους της ο Δημήτριος Γούναρης – που έτρεφε υψηλές φιλοδοξίες για να ηγηθεί της όποιας ανανεωτικής κίνησης.
Όμως ο Γούναρης εν συνεχεία εναντιώθηκε στο κίνημα του Γουδί και αρνήθηκε την προσφορά του Στρατιωτικού Συνδέσμου και του Βενιζέλου να ενταχθεί στην κυβέρνηση, παρότι θα εκλεγεί βουλευτής στην Πάτρα με τη συναίνεση του. Στη συνέχεια θα μεταβληθεί στον ηγέτη του κωνσταντινισμού. Άλλωστε και ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης θα τον ακολουθήσει και θα εκτελεστεί μαζί με τον Γούναρη στη Δίκη των Εξ.
Ανάλογη εξέλιξη είχαν και οι σχέσεις του Βενιζέλου με τον Ίωνα Δραγούμη. Ο Ίων, πρωτοπόρος του κινήματος του εθνισμού κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, –τόσο έμπρακτα, με την συμμετοχή του ως διπλωμάτης στον Μακεδονικό Αγώνα και στην δημιουργία της Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως– όσο και θεωρητικά, με τα βιβλία και τα άρθρα του, θα αντιταχθεί εν τέλει στον πολιτικό που ανέλαβε να κάνει πράξη τα οράματά του, και θα συνταχθεί τελικώς με τον παλαιοκομματισμό που τόσο απεχθανόταν. Ο Ίων, που έβλεπε τον εαυτό του ως τον παράκλητο της Μεγάλης Ιδέας, δεν μπόρεσε να ανεχθεί την υπερακόντισή του από έναν επήλυδα Κρητικό; Σίγουρα, αλλά αυτή προσωπική διάσταση, όπως και του Δημητρίου Γούναρη θα πρέπει να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο πλαίσιο: Την αδυναμία των πολιτικών τζακιών της παλαιάς Ελλάδας, να δεχθούν τον ηγετικό ρόλο των εκπροσώπων του αλύτρωτου Ελληνισμού στη νέα μεγάλη εθνική εκστρατεία. Εβίωσαν την έλευση του Βενιζέλου στην ηγεσία της Ελλάδας ως μια «εισβολή», ως μια απαράδεκτη παρείσφρηση που ανέτρεπε την πολιτική κανονικότητα.
Αλλά και ο Περικλής Γιαννόπουλος ήταν και αυτός μέρος μιας ιδιότυπης ελλαδικής πνευματικής αριστοκρατίας – διακρινόταν άλλωστε για τον ιδεολογικό του αριστοκρατισμό. Άλλωστε θα δοκιμάσει και ο ίδιος να έλθει σε επαφή με την ηγεσία του Στρατιωτικού Συνδέσμου και θα της αποστείλει την Έκκλησιν προς το Πανελλήνιον Κοινόν, καλώντας την να τον ακολουθήσει, βλέποντας τον εαυτό του ως τον αυθεντικό εμπνευστή του κινήματος – και θα συναντήσει μια παγερή απόρριψη.
Συναφώς, θα μπορούσε όντως να θεωρήσει πως μοιραία θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με τον Βενιζέλο. Σημειώνει ο Κατσίμπαλης: «Λοιπόν ίσως να μην είχε άδικο, ξέρεις, στο τέλος. Αν είχε ζήσει, εχθρός του στο τέλος θα γινότανε και αυτός.»
Αν λοιπόν συνυπολογίσουμε την μάλλον χλιαρή, αν όχι και αρνητική, υποδοχή με την οποία έγιναν δεκτά τα δύο πολιτικά του πονήματα – Το Νέον Πνεύμα και Η Έκκλησις προς το Πανελλήνιον Κοινόν– , τις περιπλοκές της ερωτικής του σχέσης με την Σοφία Λαζαρίδου, τον έντονο και ίσως κληρονομικό αυτοκτονικό ιδεασμό του, καθώς και το τέλος της νιότης ενός ωραιοπαθούς αισθητή (είχε ήδη γίνει 41 χρονών) μπορούμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των αιτίων της δραματικής και ταυτόχρονα απελευθερωτικής αυτοκτονίας του. Ο Γιαννόπουλος είχε την αίσθηση, βαθιά μέσα του, πως είχε υπάρξει ένας πρόδρομος, ένας προφήτης ενώ πια η Ελλάδα έμπαινε σε μια νέα περίοδο, εκείνη της ιστορικής πραγμάτωσης και οι πρόδρομοι μπορούν να αποτελούν ακόμα και εμπόδιο.
*Περισσότερα ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει στο αφιέρωμα του νέου τεύχους του νέου Ερμή του Λόγιου (τ. 28-29) με πολυσέλιδο αφιέρωμα στο Περικλή Γιαννόπουλο.
,,, αμέσως μετά ο Περικλής Γιαννόπουλος μου είπε: «Εγώ είμαι πια περιττός και ίσως βλαβερός για το έθνος, μια που ήρθε εκείνος.» Και σε μια εβδομάδα μέσα πήγε και σκοτώθηκε. Τον Απρίλη του 1910. Ναι, ήτανε μετά το Γουδί.
–Μα για την αυτοκτονία του ειπώθηκαν τόσα και τόσα, τον αντίσκοψα. Ερωτική απογοήτευση, η Σοφία Λ., η αποτυχία της «Έκκλησης προς τους νέους», τόσα άλλα…
–Αυτό που σου λέω εγώ ήταν η αληθινή ιστορία της αυτοκτονίας του. Δεν ήθελε να σταθεἰ εμπόδιο στον Βενιζέλο. Αυτοκτόνησε σαν ένα δείγμα πίστης σε εκείνον… Ξέρεις θαύμαζε πολύ τους Ιάπωνες. Και κοίτα: από το κόμμα των Ιαπώνων βγήκαν οι πιο αξιόλογοι από τους εχθρούς του, ιδίως εκείνος ο Ίδας… Λοιπόν ίσως να μην είχε άδικο, ξέρεις, στο τέλος. Αν είχε ζήσει, εχθρός του στο τέλος θα γινότανε και αυτός. [ ]
Μια μικρή παύση πλανήθηκε στο δωμάτιο. Δική μου αμηχανία; Δικό του χάσιμο μες στις αναπολήσεις του;
–Είμαι από τους πολύ λίγους που ξέρω την αληθινή αιτία της αυτοκτονίας του Περικλή Γιαννόπουλου, μου είπε στο τέλος. Ένα πολιτικό χαρακίρι. Είπες πως δεν ξέρεις από μπιλλιάρδο;
–Τίποτα
Δεν ξέρεις πως το παιχνίδι παίζεται με μια μονάχα κόκκινη μπίλια, δεύτερη δεν έχει, οι άλλες είναι άσπρες. Ο Περικλής αναγνώρισε πως ο άλλος ήταν η κόκκινη μπίλια· αν ήθελε και εκείνος να έχει τον ίδιο ρόλο, το ρόλο του ηγέτη, σύγχυση μονάχα θα δημιουργούσε. Για αυτό και εγώ έμεινα πάντα πιστός και αφοσιωμένος βενιζελικός. Τιμούσα έτσι την μνήμη του Περικλή…
Θ.Δ. Φραγκόπουλος
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν όσα διηγήθηκε ο Κατσίμπαλης στον Φραγκόπουλο αποτελούν την πλήρη ιστορική αλήθεια. Πάντως, με τον ένα ή άλλο τρόπο επισημαίνει ένα ψυχολογικό γεγονός υψίστης σημασίας. Οι περισσότεροι από τους προβεβλημένους πολιτικούς και διανοουμένους που προετοίμασαν το έδαφος για το ξέσπασμα της Επανάστασης στο Γουδί και την έλευση του Βενιζέλου, αντιτάχθηκαν στην Επανάσταση και προπαντός στον Βενιζέλο.
Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση της Ομάδας των Ιαπώνων, όπως βαφτίστηκε από τον Βλάση Γαβριηλίδη, μια ομάδα βουλευτών προερχόμενων από διαφορετικά κόμματα οι οποίοι έδρασαν από το 1906 μέχρι το 1908. Αποκλήθηκαν «Ιάπωνες», σε μια εποχή που μετά τον νικηφόρο για την Ιαπωνία Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1905 υπήρχε μεγάλος θαυμασμός γι’ αυτούς, ιδιαίτερα τους σαμουράι. Σε αυτή συμπεριλαμβάνονταν οι Στέφανος Δραγούμης (1842 – 1923) –πατέρας του Ίωνα–, ο Δημήτριος Γούναρης (1867 –1922), ο Εμμανουήλ Ρέπουλης (1863- 1924), Πέτρος Πρωτοπαπαδάκη (1859 – 1922), κ.ά. Ιθύνων νους της ο Δημήτριος Γούναρης – που έτρεφε υψηλές φιλοδοξίες για να ηγηθεί της όποιας ανανεωτικής κίνησης.
Όμως ο Γούναρης εν συνεχεία εναντιώθηκε στο κίνημα του Γουδί και αρνήθηκε την προσφορά του Στρατιωτικού Συνδέσμου και του Βενιζέλου να ενταχθεί στην κυβέρνηση, παρότι θα εκλεγεί βουλευτής στην Πάτρα με τη συναίνεση του. Στη συνέχεια θα μεταβληθεί στον ηγέτη του κωνσταντινισμού. Άλλωστε και ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης θα τον ακολουθήσει και θα εκτελεστεί μαζί με τον Γούναρη στη Δίκη των Εξ.
Ανάλογη εξέλιξη είχαν και οι σχέσεις του Βενιζέλου με τον Ίωνα Δραγούμη. Ο Ίων, πρωτοπόρος του κινήματος του εθνισμού κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, –τόσο έμπρακτα, με την συμμετοχή του ως διπλωμάτης στον Μακεδονικό Αγώνα και στην δημιουργία της Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως– όσο και θεωρητικά, με τα βιβλία και τα άρθρα του, θα αντιταχθεί εν τέλει στον πολιτικό που ανέλαβε να κάνει πράξη τα οράματά του, και θα συνταχθεί τελικώς με τον παλαιοκομματισμό που τόσο απεχθανόταν. Ο Ίων, που έβλεπε τον εαυτό του ως τον παράκλητο της Μεγάλης Ιδέας, δεν μπόρεσε να ανεχθεί την υπερακόντισή του από έναν επήλυδα Κρητικό; Σίγουρα, αλλά αυτή προσωπική διάσταση, όπως και του Δημητρίου Γούναρη θα πρέπει να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο πλαίσιο: Την αδυναμία των πολιτικών τζακιών της παλαιάς Ελλάδας, να δεχθούν τον ηγετικό ρόλο των εκπροσώπων του αλύτρωτου Ελληνισμού στη νέα μεγάλη εθνική εκστρατεία. Εβίωσαν την έλευση του Βενιζέλου στην ηγεσία της Ελλάδας ως μια «εισβολή», ως μια απαράδεκτη παρείσφρηση που ανέτρεπε την πολιτική κανονικότητα.
Αλλά και ο Περικλής Γιαννόπουλος ήταν και αυτός μέρος μιας ιδιότυπης ελλαδικής πνευματικής αριστοκρατίας – διακρινόταν άλλωστε για τον ιδεολογικό του αριστοκρατισμό. Άλλωστε θα δοκιμάσει και ο ίδιος να έλθει σε επαφή με την ηγεσία του Στρατιωτικού Συνδέσμου και θα της αποστείλει την Έκκλησιν προς το Πανελλήνιον Κοινόν, καλώντας την να τον ακολουθήσει, βλέποντας τον εαυτό του ως τον αυθεντικό εμπνευστή του κινήματος – και θα συναντήσει μια παγερή απόρριψη.
Συναφώς, θα μπορούσε όντως να θεωρήσει πως μοιραία θα ερχόταν σε αντιπαράθεση με τον Βενιζέλο. Σημειώνει ο Κατσίμπαλης: «Λοιπόν ίσως να μην είχε άδικο, ξέρεις, στο τέλος. Αν είχε ζήσει, εχθρός του στο τέλος θα γινότανε και αυτός.»
Αν λοιπόν συνυπολογίσουμε την μάλλον χλιαρή, αν όχι και αρνητική, υποδοχή με την οποία έγιναν δεκτά τα δύο πολιτικά του πονήματα – Το Νέον Πνεύμα και Η Έκκλησις προς το Πανελλήνιον Κοινόν– , τις περιπλοκές της ερωτικής του σχέσης με την Σοφία Λαζαρίδου, τον έντονο και ίσως κληρονομικό αυτοκτονικό ιδεασμό του, καθώς και το τέλος της νιότης ενός ωραιοπαθούς αισθητή (είχε ήδη γίνει 41 χρονών) μπορούμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των αιτίων της δραματικής και ταυτόχρονα απελευθερωτικής αυτοκτονίας του. Ο Γιαννόπουλος είχε την αίσθηση, βαθιά μέσα του, πως είχε υπάρξει ένας πρόδρομος, ένας προφήτης ενώ πια η Ελλάδα έμπαινε σε μια νέα περίοδο, εκείνη της ιστορικής πραγμάτωσης και οι πρόδρομοι μπορούν να αποτελούν ακόμα και εμπόδιο.
*Περισσότερα ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει στο αφιέρωμα του νέου τεύχους του νέου Ερμή του Λόγιου (τ. 28-29) με πολυσέλιδο αφιέρωμα στο Περικλή Γιαννόπουλο.