Οικονομολόγος-Επιχειρησιακός Ερευνητής -Αναλυτής Συστημάτων, Ph.D, Εικαστικός
Μέλος Λογοτεχνικής παρέας Κατερίνης "ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΕΣ"
Η σχέση μεταξύ μύθου και λόγου αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις προβληματισμούς της ανθρώπινης σκέψης. Από την αρχαία φιλοσοφία μέχρι τη σύγχρονη ψυχολογία και λογοτεχνία, η διαλεκτική αυτή σχέση έχει απασχολήσει στοχαστές, συγγραφείς και επιστήμονες. Ο μύθος, ως αρχέγονος τρόπος κατανόησης του κόσμου, και ο λόγος, ως ορθολογική προσέγγιση της πραγματικότητας, δεν βρίσκονται απαραίτητα σε αντίθεση, αλλά συχνά συμπληρώνονται και διαπλέκονται στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης.
1. Ο Μύθος ως Ψυχολογική Αρχέτυπη Δομή: Ο Carl Gustav Jung
Ο Καρλ Γκούσταβ Γιούνγκ (1875-1961), ένας από τους σημαντικότερους ψυχολόγους του 20ού αιώνα, έθεσε τον μύθο στο κέντρο της ψυχολογικής του θεωρίας. Σε αντίθεση με τον δάσκαλό του Φρόιντ, ο Γιούνγκ υποστήριξε ότι το ασυνείδητο δεν είναι απλώς αποθήκη καταπιεσμένων επιθυμιών, αλλά περιέχει αρχέτυπα—καθολικά σύμβολα και θέματα που εμφανίζονται σε όλους τους πολιτισμούς.
Στο έργο του "Αρχέτυπα και Συλλογικό Ασυνείδητο" (1959), ο Γιούνγκ υποστηρίζει ότι οι μύθοι αποτελούν εκδηλώσεις του συλλογικού ασυνειδήτου, μιας βαθύτερης ψυχικής στρώσης που κληρονομούμε ως είδος. Τα αρχέτυπα—όπως ο Ήρωας, η Σοφή Γριά, η Σκιά, το Ανίμα/Ανίμους—εμφανίζονται σε μυθολογικές αφηγήσεις όλων των εποχών και πολιτισμών, αποκαλύπτοντας καθολικές ψυχικές δομές.
Ο Γιούνγκ δεν αντιτάσσει τον μύθο στον λόγο, αλλά προτείνει μια συμπληρωματική σχέση: ο ορθολογισμός μόνος του δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα βαθύτερα ψυχολογικά ερωτήματα του ανθρώπου. Η μυθική σκέψη προσφέρει συμβολικές εικόνες που βοηθούν στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας μέσω της διαδικασίας της ατομοποίησης (individuation).
Παραπομπή: Jung, C.G. (1959). The Archetypes and the Collective Unconscious. Princeton University Press.
2. Ο Μύθος ως Αφηγηματική Δομή: Ο Joseph Campbell
Ο Αμερικανός μυθολόγος, δάσκαλος και για πολλούς οραματιστής Joseph Campbell (1904-1987) συνέχισε την παράδοση του Γιούνγκ, αναλύοντας τη δομή των μύθων σε παγκόσμια κλίμακα. Στο θεμελιώδες έργο του "Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα" (Εκδ.Ιάμβλιχος,2001)- το βιβλίο που άλλαξε τη ροή της σκέψης χιλιάδων ανθρώπων, ελεγεία του μεγαλύτερου δάσκαλου του μύθου. Από τα πρώτα χρόνια της άγραφης ιστορίας μας ο ήρωας έχει έναν κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Αμέτρητες οι μορφές και άπειρα τα κατορθώματά του, με μια έντονη επίδραση στον ψυχικό μας κόσμο.Ο Campbell διατύπωσε τη θεωρία του "μονομύθου"—μιας καθολικής αφηγηματικής δομής που εμφανίζεται σε ηρωικές ιστορίες όλων των πολιτισμών.
Σύμφωνα με τον Campbell, το ταξίδι του ήρωα ακολουθεί ένα τριμερές σχήμα: την Αναχώρηση (η κλήση προς την περιπέτεια), την Μύηση (οι δοκιμασίες και η απόκτηση γνώσης), και την Επιστροφή (η μεταφορά του δώρου στην κοινότητα). Αυτό το μοτίβο, που βρίσκεται σε μύθους από την Οδύσσεια μέχρι τον Βούδδα, αποκαλύπτει τη βαθιά ψυχολογική και πνευματική διάσταση της μυθικής αφήγησης.
Ο Campbell υποστήριζε ότι οι μύθοι δεν είναι ψευδείς ιστορίες, αλλά "μεταφορικές αλήθειες" που εκφράζουν εμπειρίες πέρα από τα όρια του ορθολογικού λόγου. Γράφει χαρακτηριστικά ότι οι μύθοι είναι "τα όνειρα της κοινωνίας", εκφράζοντας συλλογικές επιθυμίες, φόβους και αναζητήσεις νοήματος.
3. Μύθος και Επιστημονική Σκέψη: Ο Mircea Eliade
Ο Ρουμάνος ιστορικός των θρησκειών Mircea Eliade (1907-1986) διερεύνησε τη σχέση μύθου και λόγου από την οπτική της θρησκειολογίας και της φιλοσοφίας. Στο έργο του "Το Ιερό και το Βέβηλο" (Εκδ.Αρσενίδης,2002 ), ο Eliade διακρίνει δύο τρόπους ύπαρξης: την ιερή (μυθική) και τη βέβηλη (λογική-ιστορική).
Ο Eliade υποστηρίζει ότι για τον "άνθρωπο των αρχαϊκών κοινωνιών", ο μύθος δεν είναι φαντασίωση αλλά πραγματικότητα—μια αλήθεια ανώτερη από την καθημερινή εμπειρία. Οι μύθοι περιγράφουν "ιερά γεγονότα" που έλαβαν χώρα στον "χρόνο των αρχών" (illud tempus) και παρέχουν μοντέλα για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Μέσω τελετουργιών, ο άνθρωπος επαναλαμβάνει και αναβιώνει αυτά τα αρχέτυπα γεγονότα, ξεφεύγοντας από τον προφανή χρόνο.
Η σύγχρονη επιστημονική σκέψη, κατά τον Eliade, απομυθοποιεί τον κόσμο, αλλά δεν καταργεί την ανάγκη για νόημα και υπέρβαση. Ακόμη και στη σύγχρονη κοινωνία, μυθικές δομές επιβιώνουν σε κοσμικές μορφές—στην πολιτική ιδεολογία, στη λογοτεχνία, ακόμη και στην επιστημονική φαντασία.
4. Μύθος και Λογοτεχνία: Η Ursula K. Le Guin
Η Αμερικανίδα συγγραφέας Ursula K. Le Guin (1929-2018) εξερεύνησε τη σχέση μύθου και λόγου μέσα από τη λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας και φαντασίας. Επηρεασμένη από τον Jung, τον Campbell και τον Taoist φιλοσοφία, η Le Guin υποστήριζε ότι η μυθική αφήγηση είναι ένας θεμελιώδης τρόπος κατανόησης και δημιουργίας νοήματος.
Στο έργο της «Το αριστερό χέρι του σκοταδιού»( Εκδ.Parsec,2000) ,η Le Guin συζητά πώς τα παραμύθια και οι φανταστικές ιστορίες επιτρέπουν στα παιδιά (και στους ενήλικες) να συναντήσουν και να ενσωματώσουν τη "Σκιά" τους—τα καταπιεσμένα και σκοτεινά στοιχεία της ψυχής. Αυτή η ψυχολογική διαδικασία, που περιγράφεται από τον Jung, λαμβάνει χώρα μέσω του συμβολισμού του μύθου και όχι μέσω άμεσης ορθολογικής ανάλυσης.
H Le Guin υπερασπίστηκε τη λογοτεχνία φαντασίας ως έκφραση βαθύτερων αληθειών: "Η φαντασία είναι η γλώσσα της εσωτερικής πραγματικότητας." Υποστηρίζει ότι ο επιστημονικός ορθολογισμός, παρά την αξία του, δεν μπορεί να εκφράσει όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης εμπειρίας—τον έρωτα, το φόβο, το όνειρο, το μυστήριο.
5. Ο Μύθος στη Σύγχρονη Ψυχοθεραπεία: Ο James Hillman
Ο Αμερικανός ψυχολόγος James Hillman (1926-2011), ιδρυτής της "αρχετυπικής ψυχολογίας", προχώρησε πέρα από τον Jung, προτείνοντας μια "επανεμψύχωση" της ψυχολογίας μέσω του μύθου. Στο έργο του «Ο κώδικας της ψυχής»(Εκδ.Λιβάνη,1998) ο Hillman επικρίνει την υπερβολική ιατρικοποίηση της ψυχής και προτείνει μια επιστροφή στην αρχαία ελληνική παράδοση, όπου οι θεοί και οι μύθοι αντιπροσώπευαν διαφορετικές ψυχικές δυνάμεις.
Κατά τον Hillman, κάθε ψυχολογικό σύμπτωμα μπορεί να κατανοηθεί μέσα από μυθολογικές εικόνες. Για παράδειγμα, η κατάθλιψη μπορεί να ιδωθεί μέσα από τον μύθο της κατάβασης στον Άδη (Νέκυια), μια αναγκαία πνευματική διαδικασία αντί για παθολογική κατάσταση που πρέπει να εξαλειφθεί. Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει μια πλουσιότερη και πιο νοηματική κατανόηση της ψυχικής εμπειρίας.
Ο Hillman υποστηρίζει ότι ο λόγος μόνος του οδηγεί σε μια "απεμψύχωση" του κόσμου—την απώλεια νοήματος και μυστηρίου. Η επιστροφή στον μύθο δεν σημαίνει εγκατάλειψη του ορθολογισμού, αλλά αναγνώριση των ορίων του και άνοιγμα σε άλλες μορφές αλήθειας.
6. Μύθος και Φιλοσοφία της Επιστήμης: Ο Karl Popper
Από μια διαφορετική οπτική, ο φιλόσοφος της επιστήμης Karl Popper (1902-1994) εξέτασε τη σχέση μύθου και λόγου από την πλευρά της επιστημονικής μεθόδου. Στο έργο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Τόμοι Ι &ΙΙ ,Εκδ.Παπαζήση,2003 ο Popper υποστηρίζει-μεταξύ άλλων- ότι η επιστημονική γνώση προέκυψε από τη σταδιακή μετατροπή των μύθων σε κριτικές θεωρίες.
Κατά τον Popper, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος) αντικατέστησαν τις μυθικές εξηγήσεις του κόσμου με ορθολογικές κοσμολογίες. Η θεμελιώδης διαφορά δεν είναι το περιεχόμενο (και οι μύθοι και οι πρώτες φιλοσοφικές θεωρίες είναι "εικασίες"), αλλά η στάση: ενώ ο μύθος προσφέρεται ως αναμφισβήτητη αλήθεια, η επιστημονική θεωρία είναι ανοιχτή στην κριτική και διαψευσιμή.
Ωστόσο, ο Popper αναγνωρίζει την αξία των μύθων ως πηγή έμπνευσης και προβληματισμού. Η επιστήμη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς φαντασία, και πολλές επιστημονικές θεωρίες ξεκίνησαν ως "μυθικές" διαισθήσεις που αργότερα υποβλήθηκαν σε εμπειρικό έλεγχο.
7. Μύθος και Μεταμοντέρνα Λογοτεχνία: Ο Jorge Luis Borges
Ο Αργεντινός συγγραφέας Jorge Luis Borges (1899-1986) διερεύνησε τα όρια μεταξύ μύθου, λόγου και πραγματικότητας στη λογοτεχνία του. Διηγήματα όπως "Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ", "Το Αλφ", και "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" δημιουργούν κόσμους όπου οι διακρίσεις μεταξύ αλήθειας και φαντασίας, λογικής και μύθου, καταρρέουν.
Ο Borges («Λαβύρινθοι»,Εκδ.Καστανιώτης,1986) προτείνει ότι οι μύθοι—όπως η Οδύσσεια ή ο Δον Κιχώτης—αποτελούν αρχέτυπες ιστορίες που επαναγράφονται διαρκώς, δημιουργώντας έναν ατελείωτο διάλογο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Για τον Borges, κάθε ανάγνωση, κάθε ερμηνεία είναι μια δημιουργική πράξη που μεταμορφώνει τον μύθο.
Η λογοτεχνία του Borges αποκαλύπτει ότι ο λόγος δεν είναι πάντα ξεκάθαρος και αντικειμενικός—η γλώσσα δημιουργεί λαβυρίνθους, παραδοξότητες, πολλαπλά επίπεδα πραγματικότητας. Ο μύθος, με τη συμβολική του γλώσσα, μπορεί να εκφράσει αλήθειες που διαφεύγουν τη στείρα λογική.
8. Η Νευροεπιστήμη του Μύθου: Η Lisa Feldman Barrett
Σύγχρονες έρευνες στη νευροεπιστήμη και γνωστική ψυχολογία ρίχνουν νέο φως στη σχέση μύθου και λόγου. Η Lisa Feldman Barrett, καθηγήτρια ψυχολογίας και συγγραφέας του "Πως δημιουργούνται τα συναισθήματα-Η μυστική ζωή του μυαλού»(Εκδ.Παπαζήσης,20230, υποστηρίζει ότι οι αφηγήσεις—συμπεριλαμβανομένων των μύθων—είναι θεμελιώδεις για τον τρόπο που ο εγκέφαλός μας κατασκευάζει την πραγματικότητα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της "κατασκευής συναισθημάτων", ο εγκέφαλος δεν αντιδρά παθητικά στα ερεθίσματα, αλλά προβλέπει και κατασκευάζει την εμπειρία με βάση προηγούμενες αφηγήσεις και πολιτισμικά μοτίβα. Οι μύθοι, ως συλλογικές αφηγήσεις, διαμορφώνουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε τα συναισθήματα, τις σχέσεις και τον εαυτό μας.
Αυτή η προσέγγιση δείχνει ότι ο διαχωρισμός μεταξύ "ορθολογικού λόγου" και "μυθικής φαντασίας" είναι λιγότερο σαφής απ' ό,τι φαίνεται: και οι δύο τρόποι σκέψης βασίζονται σε αφηγηματικές δομές που δίνουν νόημα στην εμπειρία.
9. Μύθος και Κοινωνική Κριτική: Ο Roland Barthes
Ο Γάλλος σημειολόγος Roland Barthes (1915-1980) ανέλυσε στο έργο του «Μυθολογίες-Μάθημα « (Εκδ.Κέδρος,2007)τους σύγχρονους μύθους ως ιδεολογικά κατασκευάσματα. Ο Barthes υποστηρίζει ότι οι μύθοι της σύγχρονης κοινωνίας—από τη διαφήμιση μέχρι τα μέσα ενημέρωσης—παρουσιάζουν ιστορικά κατασκευασμένες ιδέες ως φυσικές και αναμφισβήτητες αλήθειες.
Για παράδειγμα, στο δοκίμιό του "Το Νέο Citroën", ο Barthes αναλύει πώς η διαφήμιση αυτοκινήτου χρησιμοποιεί μυθικές εικόνες (η τελειότητα, η θεϊκή δημιουργία) για να προσδώσει στο προϊόν μια αύρα υπερβατικότητας. Αυτοί οι "σύγχρονοι μύθοι" αποπολιτικοποιούν την πραγματικότητα, κρύβοντας τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις πίσω από φαινομενικά αθώες εικόνες.
Ο Barthes δείχνει ότι η σχέση μύθου και λόγου δεν είναι μόνο φιλοσοφική ή ψυχολογική, αλλά και πολιτική: ο κριτικός λόγος πρέπει να αποκαλύπτει τους μύθους που νομιμοποιούν τις δομές εξουσίας.
10. Σύνθεση: Η Συμπληρωματικότητα Μύθου και Λόγου
Από την επισκόπηση των παραπάνω στοχαστών, προκύπτει ότι η σχέση μύθου και λόγου δεν είναι απλά ανταγωνιστική. Ενώ η κλασική αντίθεση (από το "μύθου επί λόγον" του Πλάτωνα) παρουσίαζε τον λόγο ως υπέρτερο, η σύγχρονη σκέψη αναγνωρίζει την αμοιβαία συμπληρωματικότητα:
Ο Μύθος ως Πηγή Νοήματος
Οι ψυχολόγοι (Jung, Hillman) και οι συγγραφείς (Campbell, Le Guin) δείχνουν ότι ο μύθος προσφέρει συμβολικές δομές που βοηθούν στην κατανόηση της ψυχικής εμπειρίας και στην αναζήτηση νοήματος. Ο ορθολογικός λόγος μπορεί να εξηγήσει τα φαινόμενα, αλλά ο μύθος απαντά στο "γιατί" της ύπαρξης.
Ο Λόγος ως Κριτικό Εργαλείο
Παράλληλα, οι φιλόσοφοι (Popper, Barthes) υπογραμμίζουν την αξία του κριτικού λόγου στην αποκάλυψη ιδεολογικών μύθων και στη διάκριση μεταξύ αλήθειας και πλάνης. Η επιστημονική μέθοδος, βασισμένη στη διαψευσιμότητα, επιτρέπει την πρόοδο της γνώσης.
Η Διαλεκτική Σύνθεση
Η σύγχρονη σκέψη προτείνει μια διαλεκτική προσέγγιση: ούτε η απόλυτη επικράτηση του μύθου (που οδηγεί σε δεισιδαιμονία και αυταρχισμό) ούτε η απόλυτη επικράτηση του λόγου (που οδηγεί σε τεχνοκρατική απεμψύχωση) είναι επιθυμητές. Αντίθετα, μια γόνιμη σχέση μεταξύ μύθου και λόγου επιτρέπει:
Δημιουργικότητα και Καινοτομία: Η μυθική φαντασία τροφοδοτεί νέες ιδέες που ο λόγος μπορεί να δοκιμάσει και να εξελίξει.
Ψυχολογική Ισορροπία: Η αναγνώριση του μύθου ως έγκυρης ψυχικής εμπειρίας εμπλουτίζει την αυτογνωσία.
Κριτική Συνείδηση: Ο λόγος προστατεύει από την υποταγή σε καταχρηστικούς ή χειραγωγικούς μύθους.
Η διαλεκτική μεταξύ μύθου και λόγου παραμένει ζωντανή και σχετική στον 21ο αιώνα. Σε μια εποχή κυριαρχίας της τεχνολογίας και της πληροφορίας, η ανθρώπινη ψυχή συνεχίζει την αναζήτησή της.
Η σχέση μεταξύ μύθου και λόγου αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις προβληματισμούς της ανθρώπινης σκέψης. Από την αρχαία φιλοσοφία μέχρι τη σύγχρονη ψυχολογία και λογοτεχνία, η διαλεκτική αυτή σχέση έχει απασχολήσει στοχαστές, συγγραφείς και επιστήμονες. Ο μύθος, ως αρχέγονος τρόπος κατανόησης του κόσμου, και ο λόγος, ως ορθολογική προσέγγιση της πραγματικότητας, δεν βρίσκονται απαραίτητα σε αντίθεση, αλλά συχνά συμπληρώνονται και διαπλέκονται στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συνείδησης.
1. Ο Μύθος ως Ψυχολογική Αρχέτυπη Δομή: Ο Carl Gustav Jung
Ο Καρλ Γκούσταβ Γιούνγκ (1875-1961), ένας από τους σημαντικότερους ψυχολόγους του 20ού αιώνα, έθεσε τον μύθο στο κέντρο της ψυχολογικής του θεωρίας. Σε αντίθεση με τον δάσκαλό του Φρόιντ, ο Γιούνγκ υποστήριξε ότι το ασυνείδητο δεν είναι απλώς αποθήκη καταπιεσμένων επιθυμιών, αλλά περιέχει αρχέτυπα—καθολικά σύμβολα και θέματα που εμφανίζονται σε όλους τους πολιτισμούς.
Στο έργο του "Αρχέτυπα και Συλλογικό Ασυνείδητο" (1959), ο Γιούνγκ υποστηρίζει ότι οι μύθοι αποτελούν εκδηλώσεις του συλλογικού ασυνειδήτου, μιας βαθύτερης ψυχικής στρώσης που κληρονομούμε ως είδος. Τα αρχέτυπα—όπως ο Ήρωας, η Σοφή Γριά, η Σκιά, το Ανίμα/Ανίμους—εμφανίζονται σε μυθολογικές αφηγήσεις όλων των εποχών και πολιτισμών, αποκαλύπτοντας καθολικές ψυχικές δομές.
Ο Γιούνγκ δεν αντιτάσσει τον μύθο στον λόγο, αλλά προτείνει μια συμπληρωματική σχέση: ο ορθολογισμός μόνος του δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τα βαθύτερα ψυχολογικά ερωτήματα του ανθρώπου. Η μυθική σκέψη προσφέρει συμβολικές εικόνες που βοηθούν στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας μέσω της διαδικασίας της ατομοποίησης (individuation).
Παραπομπή: Jung, C.G. (1959). The Archetypes and the Collective Unconscious. Princeton University Press.
2. Ο Μύθος ως Αφηγηματική Δομή: Ο Joseph Campbell
Ο Αμερικανός μυθολόγος, δάσκαλος και για πολλούς οραματιστής Joseph Campbell (1904-1987) συνέχισε την παράδοση του Γιούνγκ, αναλύοντας τη δομή των μύθων σε παγκόσμια κλίμακα. Στο θεμελιώδες έργο του "Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα" (Εκδ.Ιάμβλιχος,2001)- το βιβλίο που άλλαξε τη ροή της σκέψης χιλιάδων ανθρώπων, ελεγεία του μεγαλύτερου δάσκαλου του μύθου. Από τα πρώτα χρόνια της άγραφης ιστορίας μας ο ήρωας έχει έναν κεντρικό ρόλο στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Αμέτρητες οι μορφές και άπειρα τα κατορθώματά του, με μια έντονη επίδραση στον ψυχικό μας κόσμο.Ο Campbell διατύπωσε τη θεωρία του "μονομύθου"—μιας καθολικής αφηγηματικής δομής που εμφανίζεται σε ηρωικές ιστορίες όλων των πολιτισμών.
Σύμφωνα με τον Campbell, το ταξίδι του ήρωα ακολουθεί ένα τριμερές σχήμα: την Αναχώρηση (η κλήση προς την περιπέτεια), την Μύηση (οι δοκιμασίες και η απόκτηση γνώσης), και την Επιστροφή (η μεταφορά του δώρου στην κοινότητα). Αυτό το μοτίβο, που βρίσκεται σε μύθους από την Οδύσσεια μέχρι τον Βούδδα, αποκαλύπτει τη βαθιά ψυχολογική και πνευματική διάσταση της μυθικής αφήγησης.
Ο Campbell υποστήριζε ότι οι μύθοι δεν είναι ψευδείς ιστορίες, αλλά "μεταφορικές αλήθειες" που εκφράζουν εμπειρίες πέρα από τα όρια του ορθολογικού λόγου. Γράφει χαρακτηριστικά ότι οι μύθοι είναι "τα όνειρα της κοινωνίας", εκφράζοντας συλλογικές επιθυμίες, φόβους και αναζητήσεις νοήματος.
3. Μύθος και Επιστημονική Σκέψη: Ο Mircea Eliade
Ο Ρουμάνος ιστορικός των θρησκειών Mircea Eliade (1907-1986) διερεύνησε τη σχέση μύθου και λόγου από την οπτική της θρησκειολογίας και της φιλοσοφίας. Στο έργο του "Το Ιερό και το Βέβηλο" (Εκδ.Αρσενίδης,2002 ), ο Eliade διακρίνει δύο τρόπους ύπαρξης: την ιερή (μυθική) και τη βέβηλη (λογική-ιστορική).
Ο Eliade υποστηρίζει ότι για τον "άνθρωπο των αρχαϊκών κοινωνιών", ο μύθος δεν είναι φαντασίωση αλλά πραγματικότητα—μια αλήθεια ανώτερη από την καθημερινή εμπειρία. Οι μύθοι περιγράφουν "ιερά γεγονότα" που έλαβαν χώρα στον "χρόνο των αρχών" (illud tempus) και παρέχουν μοντέλα για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Μέσω τελετουργιών, ο άνθρωπος επαναλαμβάνει και αναβιώνει αυτά τα αρχέτυπα γεγονότα, ξεφεύγοντας από τον προφανή χρόνο.
Η σύγχρονη επιστημονική σκέψη, κατά τον Eliade, απομυθοποιεί τον κόσμο, αλλά δεν καταργεί την ανάγκη για νόημα και υπέρβαση. Ακόμη και στη σύγχρονη κοινωνία, μυθικές δομές επιβιώνουν σε κοσμικές μορφές—στην πολιτική ιδεολογία, στη λογοτεχνία, ακόμη και στην επιστημονική φαντασία.
4. Μύθος και Λογοτεχνία: Η Ursula K. Le Guin
Η Αμερικανίδα συγγραφέας Ursula K. Le Guin (1929-2018) εξερεύνησε τη σχέση μύθου και λόγου μέσα από τη λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας και φαντασίας. Επηρεασμένη από τον Jung, τον Campbell και τον Taoist φιλοσοφία, η Le Guin υποστήριζε ότι η μυθική αφήγηση είναι ένας θεμελιώδης τρόπος κατανόησης και δημιουργίας νοήματος.
Στο έργο της «Το αριστερό χέρι του σκοταδιού»( Εκδ.Parsec,2000) ,η Le Guin συζητά πώς τα παραμύθια και οι φανταστικές ιστορίες επιτρέπουν στα παιδιά (και στους ενήλικες) να συναντήσουν και να ενσωματώσουν τη "Σκιά" τους—τα καταπιεσμένα και σκοτεινά στοιχεία της ψυχής. Αυτή η ψυχολογική διαδικασία, που περιγράφεται από τον Jung, λαμβάνει χώρα μέσω του συμβολισμού του μύθου και όχι μέσω άμεσης ορθολογικής ανάλυσης.
H Le Guin υπερασπίστηκε τη λογοτεχνία φαντασίας ως έκφραση βαθύτερων αληθειών: "Η φαντασία είναι η γλώσσα της εσωτερικής πραγματικότητας." Υποστηρίζει ότι ο επιστημονικός ορθολογισμός, παρά την αξία του, δεν μπορεί να εκφράσει όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης εμπειρίας—τον έρωτα, το φόβο, το όνειρο, το μυστήριο.
5. Ο Μύθος στη Σύγχρονη Ψυχοθεραπεία: Ο James Hillman
Ο Αμερικανός ψυχολόγος James Hillman (1926-2011), ιδρυτής της "αρχετυπικής ψυχολογίας", προχώρησε πέρα από τον Jung, προτείνοντας μια "επανεμψύχωση" της ψυχολογίας μέσω του μύθου. Στο έργο του «Ο κώδικας της ψυχής»(Εκδ.Λιβάνη,1998) ο Hillman επικρίνει την υπερβολική ιατρικοποίηση της ψυχής και προτείνει μια επιστροφή στην αρχαία ελληνική παράδοση, όπου οι θεοί και οι μύθοι αντιπροσώπευαν διαφορετικές ψυχικές δυνάμεις.
Κατά τον Hillman, κάθε ψυχολογικό σύμπτωμα μπορεί να κατανοηθεί μέσα από μυθολογικές εικόνες. Για παράδειγμα, η κατάθλιψη μπορεί να ιδωθεί μέσα από τον μύθο της κατάβασης στον Άδη (Νέκυια), μια αναγκαία πνευματική διαδικασία αντί για παθολογική κατάσταση που πρέπει να εξαλειφθεί. Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει μια πλουσιότερη και πιο νοηματική κατανόηση της ψυχικής εμπειρίας.
Ο Hillman υποστηρίζει ότι ο λόγος μόνος του οδηγεί σε μια "απεμψύχωση" του κόσμου—την απώλεια νοήματος και μυστηρίου. Η επιστροφή στον μύθο δεν σημαίνει εγκατάλειψη του ορθολογισμού, αλλά αναγνώριση των ορίων του και άνοιγμα σε άλλες μορφές αλήθειας.
6. Μύθος και Φιλοσοφία της Επιστήμης: Ο Karl Popper
Από μια διαφορετική οπτική, ο φιλόσοφος της επιστήμης Karl Popper (1902-1994) εξέτασε τη σχέση μύθου και λόγου από την πλευρά της επιστημονικής μεθόδου. Στο έργο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Τόμοι Ι &ΙΙ ,Εκδ.Παπαζήση,2003 ο Popper υποστηρίζει-μεταξύ άλλων- ότι η επιστημονική γνώση προέκυψε από τη σταδιακή μετατροπή των μύθων σε κριτικές θεωρίες.
Κατά τον Popper, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος) αντικατέστησαν τις μυθικές εξηγήσεις του κόσμου με ορθολογικές κοσμολογίες. Η θεμελιώδης διαφορά δεν είναι το περιεχόμενο (και οι μύθοι και οι πρώτες φιλοσοφικές θεωρίες είναι "εικασίες"), αλλά η στάση: ενώ ο μύθος προσφέρεται ως αναμφισβήτητη αλήθεια, η επιστημονική θεωρία είναι ανοιχτή στην κριτική και διαψευσιμή.
Ωστόσο, ο Popper αναγνωρίζει την αξία των μύθων ως πηγή έμπνευσης και προβληματισμού. Η επιστήμη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς φαντασία, και πολλές επιστημονικές θεωρίες ξεκίνησαν ως "μυθικές" διαισθήσεις που αργότερα υποβλήθηκαν σε εμπειρικό έλεγχο.
7. Μύθος και Μεταμοντέρνα Λογοτεχνία: Ο Jorge Luis Borges
Ο Αργεντινός συγγραφέας Jorge Luis Borges (1899-1986) διερεύνησε τα όρια μεταξύ μύθου, λόγου και πραγματικότητας στη λογοτεχνία του. Διηγήματα όπως "Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ", "Το Αλφ", και "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" δημιουργούν κόσμους όπου οι διακρίσεις μεταξύ αλήθειας και φαντασίας, λογικής και μύθου, καταρρέουν.
Ο Borges («Λαβύρινθοι»,Εκδ.Καστανιώτης,1986) προτείνει ότι οι μύθοι—όπως η Οδύσσεια ή ο Δον Κιχώτης—αποτελούν αρχέτυπες ιστορίες που επαναγράφονται διαρκώς, δημιουργώντας έναν ατελείωτο διάλογο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος. Για τον Borges, κάθε ανάγνωση, κάθε ερμηνεία είναι μια δημιουργική πράξη που μεταμορφώνει τον μύθο.
Η λογοτεχνία του Borges αποκαλύπτει ότι ο λόγος δεν είναι πάντα ξεκάθαρος και αντικειμενικός—η γλώσσα δημιουργεί λαβυρίνθους, παραδοξότητες, πολλαπλά επίπεδα πραγματικότητας. Ο μύθος, με τη συμβολική του γλώσσα, μπορεί να εκφράσει αλήθειες που διαφεύγουν τη στείρα λογική.
8. Η Νευροεπιστήμη του Μύθου: Η Lisa Feldman Barrett
Σύγχρονες έρευνες στη νευροεπιστήμη και γνωστική ψυχολογία ρίχνουν νέο φως στη σχέση μύθου και λόγου. Η Lisa Feldman Barrett, καθηγήτρια ψυχολογίας και συγγραφέας του "Πως δημιουργούνται τα συναισθήματα-Η μυστική ζωή του μυαλού»(Εκδ.Παπαζήσης,20230, υποστηρίζει ότι οι αφηγήσεις—συμπεριλαμβανομένων των μύθων—είναι θεμελιώδεις για τον τρόπο που ο εγκέφαλός μας κατασκευάζει την πραγματικότητα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της "κατασκευής συναισθημάτων", ο εγκέφαλος δεν αντιδρά παθητικά στα ερεθίσματα, αλλά προβλέπει και κατασκευάζει την εμπειρία με βάση προηγούμενες αφηγήσεις και πολιτισμικά μοτίβα. Οι μύθοι, ως συλλογικές αφηγήσεις, διαμορφώνουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε τα συναισθήματα, τις σχέσεις και τον εαυτό μας.
Αυτή η προσέγγιση δείχνει ότι ο διαχωρισμός μεταξύ "ορθολογικού λόγου" και "μυθικής φαντασίας" είναι λιγότερο σαφής απ' ό,τι φαίνεται: και οι δύο τρόποι σκέψης βασίζονται σε αφηγηματικές δομές που δίνουν νόημα στην εμπειρία.
9. Μύθος και Κοινωνική Κριτική: Ο Roland Barthes
Ο Γάλλος σημειολόγος Roland Barthes (1915-1980) ανέλυσε στο έργο του «Μυθολογίες-Μάθημα « (Εκδ.Κέδρος,2007)τους σύγχρονους μύθους ως ιδεολογικά κατασκευάσματα. Ο Barthes υποστηρίζει ότι οι μύθοι της σύγχρονης κοινωνίας—από τη διαφήμιση μέχρι τα μέσα ενημέρωσης—παρουσιάζουν ιστορικά κατασκευασμένες ιδέες ως φυσικές και αναμφισβήτητες αλήθειες.
Για παράδειγμα, στο δοκίμιό του "Το Νέο Citroën", ο Barthes αναλύει πώς η διαφήμιση αυτοκινήτου χρησιμοποιεί μυθικές εικόνες (η τελειότητα, η θεϊκή δημιουργία) για να προσδώσει στο προϊόν μια αύρα υπερβατικότητας. Αυτοί οι "σύγχρονοι μύθοι" αποπολιτικοποιούν την πραγματικότητα, κρύβοντας τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις πίσω από φαινομενικά αθώες εικόνες.
Ο Barthes δείχνει ότι η σχέση μύθου και λόγου δεν είναι μόνο φιλοσοφική ή ψυχολογική, αλλά και πολιτική: ο κριτικός λόγος πρέπει να αποκαλύπτει τους μύθους που νομιμοποιούν τις δομές εξουσίας.
10. Σύνθεση: Η Συμπληρωματικότητα Μύθου και Λόγου
Από την επισκόπηση των παραπάνω στοχαστών, προκύπτει ότι η σχέση μύθου και λόγου δεν είναι απλά ανταγωνιστική. Ενώ η κλασική αντίθεση (από το "μύθου επί λόγον" του Πλάτωνα) παρουσίαζε τον λόγο ως υπέρτερο, η σύγχρονη σκέψη αναγνωρίζει την αμοιβαία συμπληρωματικότητα:
Ο Μύθος ως Πηγή Νοήματος
Οι ψυχολόγοι (Jung, Hillman) και οι συγγραφείς (Campbell, Le Guin) δείχνουν ότι ο μύθος προσφέρει συμβολικές δομές που βοηθούν στην κατανόηση της ψυχικής εμπειρίας και στην αναζήτηση νοήματος. Ο ορθολογικός λόγος μπορεί να εξηγήσει τα φαινόμενα, αλλά ο μύθος απαντά στο "γιατί" της ύπαρξης.
Ο Λόγος ως Κριτικό Εργαλείο
Παράλληλα, οι φιλόσοφοι (Popper, Barthes) υπογραμμίζουν την αξία του κριτικού λόγου στην αποκάλυψη ιδεολογικών μύθων και στη διάκριση μεταξύ αλήθειας και πλάνης. Η επιστημονική μέθοδος, βασισμένη στη διαψευσιμότητα, επιτρέπει την πρόοδο της γνώσης.
Η Διαλεκτική Σύνθεση
Η σύγχρονη σκέψη προτείνει μια διαλεκτική προσέγγιση: ούτε η απόλυτη επικράτηση του μύθου (που οδηγεί σε δεισιδαιμονία και αυταρχισμό) ούτε η απόλυτη επικράτηση του λόγου (που οδηγεί σε τεχνοκρατική απεμψύχωση) είναι επιθυμητές. Αντίθετα, μια γόνιμη σχέση μεταξύ μύθου και λόγου επιτρέπει:
Δημιουργικότητα και Καινοτομία: Η μυθική φαντασία τροφοδοτεί νέες ιδέες που ο λόγος μπορεί να δοκιμάσει και να εξελίξει.
Ψυχολογική Ισορροπία: Η αναγνώριση του μύθου ως έγκυρης ψυχικής εμπειρίας εμπλουτίζει την αυτογνωσία.
Κριτική Συνείδηση: Ο λόγος προστατεύει από την υποταγή σε καταχρηστικούς ή χειραγωγικούς μύθους.
Η διαλεκτική μεταξύ μύθου και λόγου παραμένει ζωντανή και σχετική στον 21ο αιώνα. Σε μια εποχή κυριαρχίας της τεχνολογίας και της πληροφορίας, η ανθρώπινη ψυχή συνεχίζει την αναζήτησή της.
