Ας πάρουμε ένα περίφημο πείραμα που πραγματοποιήθηκε σε εργαστήριο το 1972. Συγκροτήθηκαν δυο ομάδες εθελοντών. Οι ερευνητές είπαν στους εθελοντές της πρώτης ομάδας πως ήταν 100% βέβαιο ότι θα δεχτούν μια ηλεκτρική εκκένωση και στους εθελοντές της δεύτερης ομάδας άτι είχαν 50% πιθανότητες να δεχτούν μια ηλεκτρική εκκένωση. Μέτρησαν τις σωματικές αντιδράσεις των εθελοντών (παλμούς καρδιάς, νευρικότητα, ιδρωμένα χέρια κτλ.) λίγο πριν από τηv κρίσιμη στιγμή. Το αποτέλεσμα τούς ξάφνιασε: δεν υπήρχε διαφορά. Οι εθελοντές των δύο ομάδων είχαν το ίδιο επίπεδο στρες Οι ερευνητές μείωσαν τότε την πιθανότητα της δεύτερης ομάδας σε 0%, έπειτα σε 10%, έπειτα σε 5%. Το αποτέλεσμα; Καμία διαφορά! Μόνον όταν ανήγγειλαν ότι θα αυξήσουν την ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος η σωματική διέγερση των δύο ομάδων αυξήθηκε. Αλλά πάλι δεν υπήρχε διαφορά μεταξύ τους. Πράγμα που σημαίνει ο π αντιδρούμε στο αναμενόμενο εύρος ενός γεγονότος (ποσό του τζακ ποτ η ένταση του ηλεκτρικού ρεύματος) και όχι στον βαθμό πιθανότητάς του. Δηλαδή, μας λείπει η διαισθητική κατανόηση των πιθανοτήτων.
Μιλάμε για ηαράβλεψη των πιθανοτήτων, γεγονός που οδηγεί σε λανθασμένες αποφάσεις. Επενδύουμε σε μια καινούρια επιχείρηση γιατί το ενδεχόμενο κέρδος μάς ανοίγει την όρεξη, αλλά ξεχνάμε να τιμήσουμε την πιθανότητα απόκτησης αυτού του κέρδους (ή δε ν το κάνουμε από τεμπελιά). Άλλο παράδειγμα: Μετά από ένα αεροπορικό δυστύχημα, για το οποίο έχουν μιλήσει όλα τα ΜΜΕ, ματαιώνουμε κρατήσεις των πτήσεων μας χωρίς να λάβουμε υπόψη τη -μηδαμινή- πιθανότητα συντριβής του αεροπλάνου (η οποία εξάλλου παραμένει ίδια μετά την καταστροφή).
Πολλοί ερασιτέχνες επενδυτές συγκρίνουν τις τοποθετήσεις τους αποκλειστικά στη βάση του συντελεστή απόδοσης. Κρίνουν μια μετοχή της Google που τους αποδίδει 20% τον χρόνο ως δύο φορές πιο επικερδή από ένα ακίνητο που τους αποδίδει 10% τον χρόνο. Ενώ θα ήταν πιο λογικό να υπολογίσουν τους κινδύνους που συνδέονται με την κάθε τοποθέτηση. Αλλά επειδή δεν έχουμε έμφυτη κατανόηση του ρίσκου, έχουμε την τάση να το ξεχνάμε.
Ας επανέλθουμε στο πείραμα με τις ηλεκτρικές εκκενώσεις. Η πιθανότητα ηλεκτρικής εκκένωσης στους εθελοντές της δεύτερης ομάδας μειώθηκε κι άλλο από το 5% στο 4% και ως το 3%. Αλλά μόνο με την πιθανότητα 0% η δεύτερη ομάδα αντέδρασε διαφορετικά από την πρώτη. Το ρίσκο του 0% φαίνεται όντως πολύ προτιμότερο από
το ρίσκο του 1 %.
Σκεεφτείτε τα δύο επόμενα μέτρα στον τομέα του καθαρισμού των υδάτων ύδρευσης. Ένα υδραγωγείο δέχεται νερό σε ίσες ποσότητες από δύο παραπόταμους, τον α και τoν β. Με το μέτρο Α ο κίνδυνος θανάτου από κατάποση μολυσμένου νερού του παραπόταμου α μειώθηκε από το 5% στο 2%. Με τo μέτρο Β ο κίνδυνος θανάτου από κατάποση μολυσμένου νερού του παραπόταμου β μειώθηκε από
το 1% στο 0%- δηλαδή εξαλείφθηκε τελείως. Ποιο μέτρο διαλέγετε; Αν σκέφτεστε όπως οι περισσότεροι άνθρωπος θα διαλέξετε το μέτρο Α πράγμα ανόητο, γιατί με το μέτρο A θα μειωθούν κατά τρεις μονάδες τα άτομα που θα πεθάνουν, ενώ με το μέτρο Β μόνο κατά μία. Το μέτρο A είναι λοιπόν τρεις φορές καλύτερο! Αυτός ο λανθασμένος συλλογισμός ονομάζεται πλάνη του μηδενικού ρίσκου και θα τον εξετάσουμε λεπτομερώς στο επόμενο κεφάλαιο.
Συμπέρασμα: Δυσκολευόμαστε πολύ να διακρίνουμε διαφορετικά επίπεδα ρίσκου, εκτός αν το ρίσκο είναι μηδενικό. Επειδή δεν έχουμε έμφυτη γνώση των κινδύνων, πρέπει να είμαστε καλοί στους υπολογισμούς. Όταν οι πιθανότητες είναι γνωστές, όπως στο λότο, είναι απλό. Αλλά στην καθημερινή ζωή είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε τους κινδύνους, που ωστόσο είναι αναπόφευκτοι.
Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΗΣ ΣΚΕΨΗΣ
ΡΟΛΦ ΝΤΟΜΠΕΛΛΙ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ