Στη διάρκεια του 20ού αιώνα διανοούμενοι εξέφρασαν ποικίλες θέσεις, με κύριο χαρακτηριστικό την υπέρβαση των στενών επιστημονικών ή επαγγελματικών ειδικεύσεων, τον κριτικό στοχασμό και την προαγωγή ιδεών, όχι πάντα ευρέως αποδεκτών. Ελάχιστοι από αυτούς/-ές, μεταξύ των οποίων οι Γιούργκεν Χάμπερμας και Νόαμ Τσόμσκι, βρίσκονται πλέον εν ζωή.
Η πολύσημη κατηγορία που εκπροσωπούν όμως έχει πλέον μετασχηματιστεί. Η φιγούρα του μαχητικού διανοουμένου που μεσολαβούσε ανάμεσα στον «πραγματικό κόσμο» και στον «κόσμο των ιδεών και των αξιών» αμφισβητήθηκε, κάποιες φορές ακόμη και από στοχαστές που αποστασιοποιήθηκαν από την έννοια των «πνευματικών ελίτ». Κυρίως όμως περιθωριοποιήθηκε μέσα σε διαφορετικές σφαίρες της σύγχρονης πολιτικής και κουλτούρας όπου κυριαρχούν εμπορευματοποιημένα, σχετικά «εύπεπτα» πολιτισμικά αγαθά ή τεχνοκρατικά σχήματα και ιδέες. Επιπλέον, οι γέφυρες ανάμεσα στον κόσμο της διανόησης και σε εκείνον της συλλογικής δράσης στενεύουν ή κόβονται εντελώς.
Δεν χάθηκαν όμως όσοι και όσες ενεργά ενδιαφέρονται για ό,τι συμβαίνει γύρω τους, όσοι και όσες γίνονται αγωγοί ιδεών έξω από τα παραδεδομένα ή «θέτουν τα ερωτήματα που κανένας δεν θέτει», όπως έγραφε ο Εντουαρντ Σαΐντ. Η Τζούντιθ Μπάτλερ αποτελεί μια αξιοσημείωτη περίπτωση διανοουμένης που κριτικά προσέγγισε μεγάλο εύρος της σκέψης του 20ού αιώνα. Το βιβλίο της Αναταραχή φύλου (Gender Trouble, εκδ. Routledge) είναι ένα από τα πιο σημαντικά σύγχρονα θεωρητικά έργα. Η Μπάτλερ «ξαναδιάβασε» εμβληματικούς στοχαστές του 20ού αιώνα όπως οι Λουί Αλτουσέρ, Μισέλ Φουκό, Σιμόν ντε Μποβουάρ, Ζακ Λακάν και πρότεινε μια γενεαλογία της κατασκευής του φύλου και της σεξουαλικότητας που ανοιχτά αμφισβήτησε καθολικές κατηγορίες αλλά και ιεραρχήσεις ανάμεσα στο βιολογικό και κοινωνικό φύλο. Βλέποντας το φύλο ως μια σειρά από επιτελέσεις, προκάλεσε αναταράξεις και ρήγματα στις κανονικότητες των έμφυλων ρόλων.
Η σύνθετη και πυκνή θεώρησή της δεν ήταν μια ακαδημαϊκή «άσκηση επί χάρτου». Το βιβλίο της Μπάτλερ διερεύνησε το θέμα του φύλου μέσα και έξω από το «εμείς» του φεμινισμού. Συντονίστηκε έτσι με πολλά φαινόμενα του πρώιμου 21ου αιώνα. Κατ’ αρχάς, οι πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα έχουν σφραγιστεί από την επαναφορά πατριαρχικών, σεξιστικών ή αντιφεμινιστικών λόγων και πρακτικών σε αυταρχικά καθεστώτα, σε κοινωνίες με βία και διακρίσεις κατά των γυναικών αλλά και σε νεο-συντηρητικές «επιστροφές», όπως η πρόσφατη αναθεώρηση του δικαιώματος στην άμβλωση στις ΗΠΑ.
Παράλληλα, διχασμοί αναδείχθηκαν μέσα και έξω από τα φεμινιστικά κινήματα γύρω από διαφιλονικούμενα θέματα όπως αυτό της μουσουλμανικής μαντίλας ως πρακτικής επιβολής ή επιλογής. Τέλος, το φύλο μαζί με την κοινωνική τάξη, τη φυλή ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό πλαισιώνουν πολλά από τα σύγχρονα «κοινωνικά ζητήματα» τα οποία συναρθρώνονται γύρω από πολυσθενείς ταυτότητες.
Υπάρχουν όμως διανοούμενοι/-ες χωρίς τα «τυπικά» χαρακτηριστικά της κατηγορίας; Υπάρχουν στοχαστές με διαφορετικά δρομολόγια στο σύγχρονο μιντιακό και επικοινωνιακό τοπίο και στον τοπικο-παγκοσμιοποιημένο κόσμο του 21ου αιώνα; Η περίπτωση της Γκρέτα Τούνμπεργκ μας προ(σ)καλεί να σκεφτούμε έξω από τα δίπολα π.χ. της τυπικής / μη τυπικής εκπαίδευσης, της «κανονικότητας» / «μη κανονικότητας», του ακτιβισμού / της διανόησης. Η μαχητική υπέρμαχος της ευαισθητοποίησης για την περιβαλλοντική καταστροφή ανέδειξε ένα ολόκληρο «οικοσύστημα ιδεών» μέσα από πλατφόρμες και μίντια του νέου ακτιβισμού. Η «εκστρατεία μίσους» σχετικά με την ψυχο-διανοητική της ισορροπία, την ευφυΐα, το ύψος, την εξωτερική εμφάνιση λέει πολλά, όχι για το πώς σκέφτεται η ίδια, αλλά για το πώς σκέφτονται οι επικριτές της. Δεν ξέρουμε αν θα γίνει μια «τυπική» διανοούμενη. Δεν γνωρίζουμε το μέλλον της. Ο δριμύς, κριτικός, πεισματάρικος, θυμωμένος, αλλά όχι ανερμάτιστος λόγος της όμως περιγράφει το δικό μας παρόν. Αν οι διανοούμενοι/-ες «βάζουν ιδέες», εκείνη μάλλον πραγματοποίησε ήδη ένα επίτευγμα.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.